U jo'Rayev, R. F a r m o n o V, s h. E r g a s h e V

Fanning boshqa sohalaridagi kashfiyotlar. Yerosti foydali 
qazilmalariga talabning tobora ortib borishi yer qobig 'i xossalarini о 'rganish 
zaruratini vujudga keltirdi. Natijada qator tog' jinslarining vujudga kelish 
jarayoni aniqlandi. Bu esa Yer haqidagi fan - geologiyani rivojlantirishga 
imkon berdi. 
Meditsina (tibbiyot) sohasida ham muhim kashfiyotlar amalga oshirildi. 
C h u n o n c h i ,  X V I I asrda golland olimi  A .  L e v e n g u k 300  m a r t a 
kattalashtirib ko'rsatadigan mikroskop yaratdi. Bu esa inson tanasi, 
о' simliklar, hay von dunyosi tuzilishini batafsil о 'rganish va bakteriyalar 
(juda  m a y d a organizmlar)ni aniqlash imkonini berdi. Keyinchalik 
mikroskop yordamida  k o ' p g i n a bakteriyalarning  k o ' p kasalliklarga 
sababchi ekanligi isbotlandi. 
Х У Ш asrda ingliz shifokori E. Jenner odamga chechak kasali sigirdan 
yuqsa uning yengil o'tishini,  s o ' n g r a bu kasalni yuqtirgan kishiga 
chechakka qarshi immunitet pay do bo Tishini, ya' ni unga chechak kasali 
boshqa yuqmasligini aniqladi. Ana shu kuzatishlarga asoslanib, Jenner 
chechakka qarshi emlash usulini kashf etdi. Bu esa millionlab kishilaming 
hayotini saqlab qoldi. 
M a t e m a t i k a n i n g  m u v a f f a q i y a t l a r i ,  N y u t o n  k a s h f i y o t l a r i  v a 
teleskopning takomillashtirihshiXrX asrda astronomiyani rivojlantirishga 
qudratli turtki berdi. Minglab ilgari  m a ' lum bo 'lmagan yulduzlar kashf 
etildi. 
1846- yilda osmonni teleskop orqali kuzatish  y o r d a m i d a  N e p t u n 
sayyorasi kashf etildi.  Q u y o s h va Oy tutilishlarining  m u d d a t l a r i n i 
a n i q r o q  h i s o b l a b  c h i q i s h  v a  o l d i n d a n aytib  b e r i s h  h a m ilm-fan 
q u d r a t i n i n g  y a q q o l dalili  b o ' l d i . Ilgari  Q u y o s h va Oy tutilishi xu-
rofotchilarni  d a h s h a t g a solar edi.  A s t r o n o m i y a  m a ' l u m o t l a r i d a n 
kalendar (taqvim), geografik xaritalar tuzishda, dengiz kema qatnovida 
foydalanildi.  A s t r o n o m i y a  o d a m l a r n i n g  d u n y o q a r a s h i g a  h a m katta 
ta'sir  k o ' r s a t d i . 
1842- yilda ingliz fizigi D. Joul va nemis fizigi Y. Mayer tajribalar 
yo 'li bilan energiyaning saqlanish qonunini asoslab berdilar. Kimyoviy 
148 

---

e l e m e n t l a r  a t o m  o g ' i r l i g i n i n g ortib  b o r i s h i tartibida joylashtirilsa, 
ularning xossalari davriy tarzda takrorlanishi aniqlandi. Shu qonunga 
asoslanib buyuk rus  o l i m i D . I. Mendeleyev 1869- yilda elementlarning 
davriy tizimini yaratdi. 
T r a n s p o r t  v a  a l o q a .  X I X asr transport sohasida temir  v a  b u g ' 
a s r i  b o ' H b  q o l d i .  1 8 4 0 -  y i l d a  j a h o n  m a m l a k a t l a r i d a  b a r c h a 
temiryo 'naming uzunligi 7700 km ni tashkil etardi. Uning katta qismi Buyuk 
Britaniya va  A Q S H hissasiga  t o ' g ' r i kelardi.  X I X asr 40- yillardan 
temiryo'1 qurilishi  G e r m a n i y a va  F r a n s i y a d a  h a m boshlandi. 1870-
yilga kelib  j a m i 200 ming km temiryo'1 qurilgan edi. 
X I X asrning 20- yillaridan  b u g '  m a s h i n a l a r i bilan  h a r a k a t g a 
keltiriladigan g'ildirakli daryo  p a r o x o d l a r i d a n  k e n g foydalanila 
boshlandi. Keyinroq, 30- yillarning oxirlaridan g'ildirakli paroxodlar 
okean orqali Hindiston va  A m e r i k a g a qatnay boshladi. Bora-bora 
g'ildiraklar о 'mini eshkak vintlar egalladi. 50-60-yillarda G'arb mam­
lakatlarida yelkanli dengiz floti o'z o'rnini paroxodlargabo'shatib bera 
boshladi. Aloqa vositalari  h a m takomillashtirildi. Elektr simli telegraf 
kashf etildi.  M o r z e alifbosi ixtiro qilindi va harf bosuvchi qurilmalar 
yaratildi.  X I X asrning o'rtalarida quruqlikdagi telegraf liniyalardan 
tashqari suv osti kabellari  h a m yotqizila boshlandi. Buyuk Britaniyadan 
Amerikaga Atlantika okeani tubi orqali dastlabki telegraf kabeli 60-
yillarning oxirida о 'tkazildi. Telegrafning vujudga kelishi elektrdan amalda 
foydalanishning asosiy sohasibo'ldi.Texnika muvaffaqiyatlari XVIII 
asrning ikkinchi yarmida va XIX asrda mehnat unumdorligini g'oyatda 
oshirish imkonini berdi.