U jo'Rayev, R. F a r m o n o V, s h. E r g a s h e V

Sharq masalasining keskinlashuvi. Yevropaning taraqqiy etgan 
m a m l a k a t l a r i d a kapitalizmning rivojlanishi yangi-yangi  x o m a s h y o 
o'lkalariga bo'lgan talabni yanada oshirib yubordi. Bu hodisa ularning 
130 

---

Turkiya mustamlakalari uchun kurashini yanada kuchaytirdi. Imperiya 
xalqlarining milliy-ozodlik kurashidan buyuk davlatlar Turkiya ichki 
ishlariga aralashish quroli sifatida foydalandilar. 
1827- yilda Londonda Buyuk Britaniya, Fransiya va Rossiya о 'rtasida 
Gretsiyaga muxtoriyat huquqi berilishini ко 'zda tutuvchi bitim imzolandi. 
1828- yilda Rossiya Turkiyagaurush e'lon qildi. Urushda Turkiya armiyasi 
tor-mor keltirildi. Bu urush 1829- yilda Adrionopol tinchlik shartnomasi 
imzolanishi bilan tugallandi. Shartnomagako'ra, Qora dengizning sharqiy 
qismi Rossiyaga berildi. 
Fransiya esa 1830- yilda Jazoirni bosib oldi. Sulton hukumatining 
b u n d a y ketma-ket muvaffaqiyatsizligi Misr  h u k m d o r i  M u h a m m a d 
Alining bosh ко 'tarishiga sabab bo 'ldi. 
U 1832- yilda sulton qo'shinini tor-mor etgach, Istambul shahriga 
y o ' l  o c h i l d i .  S u l t o n n i  h a l o k a t d a n  R o s s i y a saqlab  q o l d i .  O x i r g i 
m a q s a d i -  b i r i n c h i d a n ,  Q o r a  d e n g i z  b o ' g ' o z l a r i n i  q o ' l g a kiritish 
b o ' l g a n  R o s s i y a  u c h u n  k u c h l i  M u h a m m a d  A l i d a n  k u c h s i z sulton 
hokimiyati  m a ' q u i edi. Ikkinchidan,  M u h a m m a d Alining g'alabasi uni 
q o ' l l a b - q u v v a t l a y o t g a n  F r a n s i y a n i n g  h a m  g ' a l a b a s i g a  t e n g edi. 
B u n g a  y o ' l  q o ' y i s h n i  i s t a m a g a n  R o s s i y a  T u r k i y a  s u l t o n i g a  o ' z 
yordamini taklif qildi. 
1833- yilda  R o s s i y a floti Bosfor  b o ' g ' o z i g a kirdi.  O q i b a t d a 
M u h a m m a d Ali  o ' z  q o ' s h i n i n i Misrga qaytarib olib ketdi. Isyonning 
bostirilishida  k o ' r s a t g a n  y o r d a m i  u c h u n  R o s s i y a  T u r k i y a bilan 
ittifoqchilik shartnomasi tuzishga muvaffaq bo 'ldi. Bu Rossiyaning katta 
yutug'iedi. 
B u y u k Britaniya va Fransiya tabiiyki,  b u n g a toqat qila olmas edi. 
Endi ular  M u h a m m a d Alini qo 'llab-quvvatlay boshladilar.  M u h a m m a d 
Ali 1839- yilda  s u l t o n d a n  o ' z  q o ' l ostidagi  h u d u d l a r n i  b o s h q a r i s h 
huquqini meros qoldirishga ruxsat berilishini talab etdi. Bu talab yangi 
urush boshlanishiga  b a h o n a bo'ldi. Urushda sulton  q o ' s h i n i tor-mor 
etildi.  B u n d a n  b u y u k davlatlar  T u r k i y a -  M i s r  m u n o s a b a t l a r i g a 
aralashish uchun foydalandilar. 
1840- yilda ular Usmonli turklar imperiyasining «hududiy yaxlitligi va 
mustaqilligini* ta'minlash ustidan nazorat o'matish to'g'risida bitim 
imzoladilar. Natijada  M u h a m m a d Ali chekinishga va yon berishga 
majbur bo 'ldi. Ayni paytda u Misr va Sudanni boshqarishni meros qoldirish 
huquqini qo 'lga kiritdi. 
131 

---