U jo'Rayev, R. F a r m o n o V, s h. E r g a s h e V

Krepostnoylik huquqining yemirilishi.  1 8 5 3 - 1 8 5 6 - yillardagi 
podsho Rossiyasi Turkiya-Rossiya urushida mag 'lubiyatga uchradi. Bu 
m a g ' l u b i y a t Rossiyaning iqtisodiy qoloqligi oqibati edi. Rossiyada 
krepostnoylik tuzumi allaqachon taraqqiyotning asosiy to 'sig 'iga aylangan 
edi. Shuningdek, bu mag 'lubiyat krepostnoylik huquqi bekor qilinmas 
ekan, Rossiyada kapitalizm tez sur' atlar bilan taraqqiy etishi murnkin 
emasligini  h a m  k o ' r s a t i b berdi. Ayni paytda,  m a g ' l u b i y a t inqilobiy 
harakatning о 'sishiga  h a m turtki bo 'ldi. 
M a m l a k a t d a vujudga kelgan kuchli norozilik to'lqinini bostirish 
maqsadida Rossiya podshosi Aleksandr  I I 1 8 6 1 - yilning 19- fevralida 
krepostnoylik huquqining bekor qilinishi to 'g 'risidagi qonunni imzoladi. 
Bu qishloqda tub islohot amalga oshiriUshini anglatar edi. Qonunga ко 'ra, 
krepostnoy dehqonlar shaxsan ozod bo'ldilar.  P o m e s h c h i k  b u n d a n 
buyon dehqonlarni sotib olishga, sotishga yoki boshqa birovga hadya 
qilishga haqqi yo 'q edi.  D e h q o n endi pomeshchikning ruxsatisiz oila 
qurishga, mustaqil  s u r ' a t d a shartnoma, savdo bitimlari tuzishga, 
k o ' c h m a s mulk sotib olishga va uni meros qoldirish kabi huquqlarga 
ega bo'ldi. 
Hukumat dehqonlarni ozod qiUb yer berishga majbur bo 'ldi. Shunday 
qilinmasa xalq yalpi g'azabga kelishi mumkin edi. Bundan tashqari, 
dehqonlarning asosiy soliq to'lovchilarbo'lib qolishihamhisobga olindi. 
Dehqonlarga berilgan yer chek yerlar deb ataldi. Hukumat pomeshchikning 
manfaatini  h a m hisobga oldi. Chunonchi, dehqonlarga beriladigan chek 
yerlarning miqdori pomeshchik bilan dehqon o'rtasidagi о'zaro kelishuv 
asosida belgilanar edi. 
Pomeshchik о 'z ixtiyorida bo 'lib kelgan yerning 1/3, cho '1 hududlarda 
esa 1/2 qismini saqlab qoUsh huquqiga ega bo 'ldi. Bundan tashqari, dehqon 
shu vaqtgacha hukumat qarorida belgilanganidan ко 'proq miqdordagi yerdan 
foydalanib kelgan bo'lsa, uning ortiqchasi pomeshchikka o'tkazilar edi. 
Bunday yerlar otrezkalar deb atalgan. 
Dehqon uchun eng noqulayi - bu uning yer egasi bo 'lishi uchun vikup 
to 'lashning shartligi bo 'ldi. Biroq dehqonda vikup uchun pul bo 'lmagan. 
109 

---

Qonun buni  h a m hisobga olgan edi. Unga  k o ' r a , dehqon vikup bitimi 
tuzilayotganda yer  u c h u n qo'yilgan bahoning 20 foizini o'sha zahoti 
to'lashi shart edi. Qolgan 80 foizini esa davlat dehqonlarga beradigan 
qarz sifatida  p o m e s h c h i k l a r g a to'lardi.  D e h q o n l a r bu qarzni 49 yil 
davomida davlatga foizi bilan to'lab borishi lozim edi. Dehqonlarning to 
vikup bitimlari tuzilguniga qadar avvalgi majburiyatlarini (barshchina va 
obrok) bajarib turishlari belgilab qo'yildi. Xullas, podsho hukumati o'z 
tayanchi pomeshchiklarni «xafa» qilib qo'ymaslikning «eng oqilona» 
yo 'llarini topgan edi.