Transport inshootlarini loyihalash va

r
r
x




                             (8.6) 

---

119 
 
bu yerda                 




b
b
b
h
A
n
r
f
f
s




'
'
'
s
'
A
       
 
   (8.7) 
  




b
b
b
h
a
A
h
A
n
s
f
f
s
s
s




'
2
'
'
'
0
'
2
                   (8.8) 
Temirbeton kesimning keltirilgan inersiya momenti: 





.
)
(
3
3
2
'
'
'
'
2
'
0
'
3
'
'
'
3
,
3
s
s
s
f
f
f
red
a
x
A
n
x
h
A
n
h
x
b
b
x
b
I








 
To„g„ri  to„rtburchakli  kesimlarni  hisoblaganda  yoki 
x'  <  h
  bo„lganda, 
(8.6) – (8.8) formulalarda 
b
f
  = b
 deb qabul qilinadi. 
Darzbardoshlikka  hisoblash.
 
Armaturasi  zo„riqtirilmagan  temirbeton 
to„sinlar  darzbardoshlik  talablarining  3v  kategoriyasiga  javob  berishi 
(qoniqtirishi)  kerak. 
a
cr 
≤
 

cr
  sharti  bajarilganda,  darzbardoshlik 
ta‟minlanadi. Bu yerda: 
a
cr
 
– yuk ta‟sirida hosil bo„lgan darzning hisobiy 
kengligi; 

cr
  –  darzning  chegaraviy  kengligi  (temir  yo„l  ko„priklari  oraliq 
qurilmalari uchun 0,02sm ga teng qabul qilinadi). 
Umumiy  hollarda  darzning  ochilish  kengligi  darzlar  orasidagi 
uchastkada armatura elementining uzayishi orqali ham aniqlanishi mumkin 
(rasm 8.12,a). Guk bog„lanishi asosida quyidagi ifodani yozish mumkin: 
 
 
 
Rasm 8.12. To„sinni 
darzlar ochilishiga hisobi 
uchun sxema: 
a – darzlarning joylashishi;  
b – qiya kesimlar;  
v – o„zaro ta‟sir yuzasi
 

---

120 
 
,
cr
s
s
s
cr
l
E
m
a


 
bu  yerda 
m
s
  –  beton  va  armaturaning  darzlar  orasidagi  uchastkada 
o„zaro  tishlashishini  hisobga  oladigan  koeffitsient;  σ
s
  –  cho„zilgan 
armaturadagi kuchlanish; 
E
s
 – armaturaning elastiklik moduli; 
l
cr
 – darzlar 
orsidagi masofa. 
Loyihalash  me‟yorlari  bo„yicha  normal  va  qiya  darzlarning  ochilish 
kengligi  temirbeton  elementlar  darzbardoshligini  eksperimental  –  nazariy 
tekshirishlar asosida chiqarilgan formula orqali aniqlanadi: 
cr
s
s
cr
E
a





,                                   (8.9) 
bu  yerda 

  –  darzning  ochilish  koeffitsienti.  Bu  koeffitsient 
armaturalash  radiusi 
R
r
  ga bog„liq  ravishda  aniqlanadi va cho„zilgan  zona 
betonini,  armatura  deformatsiyasini,  uning  profilini  va  element  ishlash 
sharoitini hisobga oladi. 
Eng ko„p cho„zilgan bo„ylama armatura sterjenlaridagi kuchlanishlar σ
s
 
ni quyidagi formula orqali aniqlashga ruxsat beriladi: 
s
u
s
s
a
x
h
a
x
h
z
A
M





''

, 
bu  yerda 
𝑀
′′
 
–  darzbardoshlikka  hisoblashda  eguvchi  moment; 
z
  – 
ichki  kuchlar  juftligining  elkasi  (mustahkamlikka  hisoblash  natijalari 
bo„yicha qabul qilishga ruxsat beriladi). Boshqa ishoralar rasm 8.8 va rasm 
8.11 larda keltirilgan. 
Qovurg„aning  ko„ndalang  va  bo„ylama  armaturalaridagi  cho„zuvchi 
kuchlanishlar σ
s
 quyidagi formula orqali aniqlanadi: 




b t
s

, 

---

121 
 
bu yerda 
σ
bt
 – kesimning og„irlik markazi sathidagi urinma kuchlanish 

 ga teng bo„lgan kuchlanish; 

 – bosh cho„zuvchi kuchlanishlar yo„nalishi 
bo„yicha  devorning  (qovurg„aning)  armaturalanish  koeffitsienti.  Bu 
koeffitsientni  mazkur  kesimning  normaliga  (ya‟ni  shu  kesimga 
perpendikulyar  bo„lgan  chiziqqa)  barcha  sterjenlar  yuzalari  proeksiyasini 
shu  uchastkadagi  betonning  qiya  kesimi  yuzasiga  nisbati  kabi  olishga 
ruxsat  beriladi  (rasm  8.12,b). 

  –  qiya  darzlar  paydo  bo„ladigan  zonadagi 
kuchlanishlarni qayta taqsimlanishini hisobga oladigan koeffitsient: 
75
,
0
/
5
,
0
1
1





i
l
, 
bu  yerda 
l
t
  –  taxmin  qilingan  qiya  darzning  bosh  cho„zuvchi 
kuchlanishlarga perpendikulyar bo„lgan yo„nalish bo„yicha uzunligi. 
Darzlarning  ochilish  koeffitsienti 

  armaturalash  radiusiga  ko„ra 
olinadi: 

 = 0,35
R
r
 – silliq sterjenli armatura uchun; 

 = 1,5
 𝑅
𝑟
 
– davriy 
profilli sterjenli armatura uchun. 
Normal  darzlarning  ochilish  kengligini  hisoblashda  armaturalash 
radiusi quyidagicha aniqlanadi: 
,
nd
A
R
r
r



                                 (8.10) 
bu yerda 
A
r
 – o„zaro ta‟sir radiusi va tashqi kontur bilan chegaralangan 
(rasm  10.12,v)  o„zaro  ta‟sir  zonasining  yuzasi; 
r
  =  6d; 

 
–  armatura 
elementlarini  beton  bilan  tishlashish  darajasini  hisobga  oladigan 
koeffitsient  (bir  donalik  sterjenlarda 

  =  1,  ikki  donalik  sterjenlarda 

  = 
0,85,  uch  sterjendan  tashkil  topgan  vertikal  qatorli,  sterjenlar  guruhi 
orasida  bo„shliq  qolganda 

  =  0,75; 
n
  –  bir  hil  diametrli  armatura 
elementlarining soni; 
d 
– bir sterjenning diametri. 

---

122 
 
O„zaro  ta‟sir  radiusi 
r
  neytral  o„qqa  eng  eqin,  eng  chetki  sterjen 
qatorlaridan  boshlab  qo„yiladi.  Agar  bu  qatordagi  sterjenlarning  umumiy 
yuzasi  asosiy  qatordagi  sterjenlar  umumiy  yuzasining  yarmidan  kam 
bo„lsa, u holda 
r
 oxirgi qatordan oldingi qatordan boshlab qo„yiladi. 
Qiya  darzning  kengligini  aniqlashda  armaturalash  radiusi  quyidagi 
formula orqali aniqlanadi: 
,
cos
cos
cos
1
1
1
1
r






d
n
d
n
d
n
A
R
w
w
w
w
i
i
i
i
r






 
bu yerda  
A
r
 
= 
l
 I
 b
 – qiya kesim uchun o„zaro ta‟sir zonasining yuzasi;  
l
I
  –  qiya  kesimning  uzunligi; 
b
  –  devorning  qalinligi; 

 
–  (8.10)  formula 
tushuntirishlariga  qarang; 
n
i
 
,
  n
w
 
,
  n
1
  –  qiya  kesim  chegarasida  bukilgan 
sterjenlarning, xomutlar shoxlamalarining va bo„ylama sterjenlarning soni; 
d
i
 
, 
d
w
 
,
  d
1
  –  tegishli  armatura  turlarining  diametri; 
α
i
,
  α
w
,
  α
1
  –  armatura 
elementlari  va  qiya  kesimga  normal  (perpendikulyar)  bo„lgan  chiziq 
orasidagi burchaklar (rasm 8.12,
b
 ga qarang). 
Agar darzbardoshlik sharti (8.9) bajarilmasa, armatura kesimi yuzasini 
orttirish  yoki  sterjenlar  diametrini  kichraytirish  kerak  bo„ladi.  Bunda 
armaturalarning umumiy yuzasi saqlanib qoladi. 
Darzbardoshlikni  oshirish  uchun  davriy  profilli  armaturani  qo„llash 
lozimdir.  Bu  holda  darzlar  soni  ko„payadi,  lekin  ularning  kengligi 
kichrayadi. 
Cho„zilgan  zonadagi  darzlarni  ochilishga  tekshirishdan  tashqari 
bo„ylama  darzlar  (normal  siquvchi  kuchlanishlar 
σ
bx
  yo„nalishiga  to„g„ri 
keladigan)  hosil  bo„lishiga  ruxsat  bermaydigan  hisobni  ham  amalga 
oshirish  lozimdir.  Egiluvchi  elementlar  uchun  hisob  quyidagi  formula 
bo„yicha amalga oshiriladi: 

---

123 
 
,
'
'
2
,
'
mc
b
red
b x
R
x
I
M



 
bu  yerda 
M
‟‟
 
–  darzbardoshlikka  hisobdagi  eguvchi  moment; 
I
red 
– 
keltirilgan  inersiya  momenti;
 
x
‟
  –  (8.6)  formula  bo„yicha  hisoblangan 
siqilgan  zona  balandligi; 
R
b,mc2
  –  betonning  markaziy  siqilishga  bo„lgan 
hisobiy qarshiligi. 
Ballast  koritasi  plitasi,  shuningdek,  mustahkamlikka,  chidamlilikka  va 
darzbardoshlikka  hisoblanadi.  Bunda  tavrli  kesimning  bir  ko„rinishi 
sifatida  kengligi  100sm  bo„lgan  to„g„ri  to„rtburchakli  kesim  ko„rib 
chiqiladi. 
Oraliq  qurilmalar  to„sinlarining  egilishi  qurilish  mexanikasi  uslublari 
bo„yicha hisoblanadi. Ammo, kesimlarning bikrligi vaqtinchalik yuk ta‟siri 
ostida  darzlar  paydo  bo„lishi  mumkinligini,  doimiy  yuk  ta‟siri  ostida 
darzlar paydo bo„lishini va beton oquvchanligini (polzuchest) hisobga olib 
aniqlanishi  kerak.  Kesim  bikirligini  aniqlashning  tegishli  uslubi  QMQ 
2.05.03–97 “Ko„priklar va quvurlar” da berilgan. 
Oraliq qurilmalarning harakatchan vaqtinchalik yuk ta‟siri (

f
 
=1 va 1 + 
µ
  =  1  bo„lganda)  ostidagi  vertikal  egilishi  temir  yo„l  ko„priklari  uchun 
1/(800-1,
25l) va
 
l/
600 dan oshmasligi kerak. 
Harakatchan  tarkibning  harakat  ravonligiga  faqat  egilishlarni  cheklash 
bilangina emas, balki oraliq qurilmalarga qurilish ko„tarilishini berish bilan 
ham  erishiladi.  Qurilish  ko„tarilishi  tekis  egri  chiziq  bo„yicha  beriladi  va 
uning  strelasi  doimiy  yuklardan  hosil  bo„lgan  deformatsiyalarni  hisobga 
olgandan  so„ng  harakatchan  vaqtinchalik  yukdan  hosil  bo„ladigan  elastik 
egilishning 40% ga teng bo„lishi lozim.