Transformatorlar va avtotransformatorlar almashtiruv sxemalari

O’K, O’K va ‘K) uchun n to’iladi.
22-rasm. Kuch transformatorlarini shartli belgilanishi.
Transformatorning nominal toklari deb, uning ‘as’ortida ko’rsatilgan va uzluksiz normal ishlashi mumkin bo’lgan chulg’amlardagi toklar qiymatiga aytiladi. Transformatorni har qaysi chulg’amini toki uning nominal quvvati va nominal kuchlanishdan to’iladi.
qisqa tutashuv kuchlanishibu ikkinchi chulg’am qisqa tutashtirilganda transformatorni chulg’amlaridan birida nominalga teng tok oqadigan kuchlanish.
Uch chulg’amli transformatorda q.t. kuchlanishi chulg’amlarni har qaysi jufti uchun uzilgan uchinchi chulg’amda to’il’di. SH.q., uch chulg’amli transformator ^uqyut.^{ni uchta qiymatiga ega.}
q.t. kuchlanishi transformatordagi kuchlanish tushuvini belgilaydi va chulg’amlarni to’la
qarshiligini xarakterlaydi.
Hamma transformatorlar uchun q.t. kuchlanishi, nominaldan foizlarda olinganda:
^uk ^{ u}a^{2  u}’^{2,
bu yerda: u}a^{transformatorni aktiv qarshiligiga bog’liq q.t. kuchlanishini aktiv tashkil etuvchisi; u}’^{ transformatorni reaktiv (induktiv) qarshiligiga bog’liq q.t.} kuchlanishini reaktiv tashkil etuvchisi.
Avtotransformatorlarni konstruktsiyasini xususiyatlari va ish rejimlari. Zamonaviy katta elektr stantsiyalarida 2 ta yuqori kuchlanish aloqasi uchun avtotransformatorlardan ham foydalaniladi.
14-rasm. Bir fazali avtotransformatorni sxemasi.
Bir fazali avtotransformator ikkita elektrik bog’langan OV va OS chulg’amlardan iborat. CHulg’amni VS qismi ketma-ket, OS qismi esa  umumiy deyiladi.
Avtotransformator kuchlanishni ‘asaytirish rejimida ishlaganda ketma-ket ^{chulg’amda magnit oqim hosil qilib, umumiy chulg’amda I}0 ^{tokni oqizuvchi I}V ^{tok o’tadi. Ikkilamchi chulg’amni I}S ^{toki chulg’amlarni galvanik (elektrik) bog’langanligi tufayli o’tadigan I}V ^{va bu chulg’amlarni magnitaviy aloqasi tufayli hosil qilingan I}0 toklarni yig’indisidir:
^IS ^{ I}V ^{ I}0^{, bundan I}0 ^{ I}S ^{ I}V^.
Birlamchi tarmoqdan ikkilamchiga avtotransformator o’tkazadigan to’la quvvat o’tish quvvati deyiladi.
Agar chulg’amlar qarshiliklaridagi isroflarni hisobga olinmasa, quyidagi ifodani yozish mumkin:
^{S  U}V^IV ^{ U}S^IS^.
Ifodani o’ng tomonini o’zgartirib, olamiz:
^{S  U}V^IV ^{ (U}V ^{ U}S^{)  U}S^IV ^{ (U}V ^{ U}S^)IV ^{ U}S^IV^{, (2-13)
bu yerda: (U}V ^{ U}S^)IV ^{ S}T^{magnit yo’li bilan birlamchi chulg’amdan ikkilamchisiga uzatiluvchi t r a n s f o r m a t o r l i q u v v a t; U}S^IV ^{ S}e^{transformatsiyasiz,} galvanik aloqa tufayli birlamchi chulg’amdan ikkilamchisiga uzatiluvchi e l ye k t r q u v v a t.
^{Bu quvvat umumiy chulg’amni yuklamaydi, chunki tok I}V ^ketma-ket chulg’amdan OS chulg’amga kirmay S qisqichga o’tadi.
Nominal rejimda o’tish quvvati transformatorni nominal quvvati bo’ladi S 
^Snom^{, transformatorli quvvat esa  ti’li quvvat bo’ladi S  S}ti’.^.
Magnit o’tkazgichni o’lchamlari va, demak, uni massasi transformatorli (ti’li), nominal quvvatni bir qismi bo’ladigan, quvvat bilan belgilanadi:

^Sтип.
_ (U_B  U_C )I _B
 U_B  U_C
 1  ¹  k
, (2-14)

^Sном.
U_B I _B
^UB ⁿBC
t.k .

^{bu yerda: n}BC^UB^UC^{transformatsiya koeffitsienti; k}t.k.^{ afzallik yoki ti’li quvvat} koeffitsienti.
(2-14)-dan kelib chiqadiki, qanchalik U_B U_Cga yaqin bo’lsa, k_t.k. shunchalik kichik va nominal quvvatni kichikroq qismini ti’li quvvat tashkil qiladi. Bu degani  avtotransformatorning narxi, aktiv materiallar sarfi, energiya isroflari oddiy transformatorga qaraganda kamroq bo’ladi va gabaritlarining kichikligi hisobiga chegaraviy quvvatlari ham kattaroq bo’ladi.
Avtotransformatorlarni kuchlanishlarni quyidagi nisbatlarida qo’llash maqsadga muvofiq: 220110; 330150; 500220; 750330.
Sxemadan ko’rinadiki, ketma-ket chulg’amni quvvati:
S_kk  (U_B  U_C)I_B  S_ti’.;
umumiy chulg’amni quvvati
^S0 ^{ U}S^I0 ^{ U}S^(IS ^{ I}V^{)  U}S^IS^{(1  1n}VS^{)  Snom.k}t.k. ^{ S}ti’.^.

SH.q., yana bir marta: a v t o t r a n s f o r m a t o r n i ch u l g’ a m l a r i v a m a g n i t o’ t k a z g i ch i

t i ‘ l i q u v v a t g a hisoblanadi, uni bahzida hisobiy quvvat deyiladi. V va S ^{qisqichlarga qanday quvvat keltirilsa ham, ketma-ket va umumiy chulg’amlarni S}ti’. quvvatdan kattarog’i bilan yuklash mumkin emas. Bu xulosa avtotransformatorlarni kombinatsiyalangan rejimlarini ko’rib chiqishda ayniqsa muhim. Bunday rejimlar avtotransformatorli chulg’amlar bilan faqat magnit yo’li bilan bog’langan uchinchi chulg’am mavjudligida hosil bo’ladi (rasm 24).
Avtotransformatorni uchinchi chulg’ami (‘K chulg’ami) yuklamani tahminlash, aktiv va reaktiv quvvat manbaalarini ulash (generatorlar va sinxron kom’ensatorlar), bahzi xollarda esa faqat uchinchi garmonikalarni toklarini ^{kom’ensatsiyalash uchun xizmat qiladi. ‘K chulg’am quvvati S}’K ^Sti’.^{-dan katta} bo’lishi mumkin emas, aks xolda avtotransformatorni o’lchamlari shu chulg’am quvvati bilan belgilanib qoladi.
Avtotransformator rejimlarida (rasm 24, a,b)

15-rasm. Har xil rejimlardagi avtotransformatorlarni chulg’amlaridagi toklarni taqsimlanishi: a, b-avtotransformator rejimlari; v, g-transformator rejimlari; d, ye- kombinatsiyalangan rejimlar.

^{nominal quvvat S}nom.^{ni YuK chulg’amdan O’K chulg’amga yoki teskariga uzatilishi mumkin. Ikkala rejimda umumiy chulg’amda toklarni ayirmasi I}S ^{ I}V ^{ k}t.k.^IS ^oqadi, shuning uchun ketma-ket chulg’am ti’li quvvat bilan yuklangan, bunga ruxsat etiladi.
T r a n s f o r m a t o r l i r ye j i m l a r d a (rasm 24, v,g) quvvatni ‘K chulg’amidan O’K chulg’amiga yoki YuK chulg’amiga uzatish mumkin, bunda ‘K chulg’amni S_ti’.-dan ko’’ga yuklash mumkin emas. ‘KYuK yoki ‘KO’K rejimlarga yo’l qo’yilish sharti:
^S’K ^{ S}ti’. ^{ k}t.k.^Snom. <sup>(2-15)


Agar S</sup>ti’. ^{‘K-dan O’K-ga transformatsiyalanayotgan bo’lsa, umumiy chulg’am shu} quvvat bilan yuklangan va YuK-dan O’K-ga quvvatni qo’shimcha o’tkazishni iloji yo’q.
^{Transformator rejimida S}ti’. ^{‘K-dan YuK-ga o’tadi, umumiy va ketma-ket} chulg’amlar to’la yuklanmagan:
^I0 ^{ I}o’ ^{ k}t.k.^Snom.^UV ^{ k}t.k.^IV^,
shuning uchun qandaydir quvvatni O’K-dan YuK-ga qo’shimcha uzatish mumkin.
Kombinatsiyalangan rejimda quvvat avtotransformator yo’li bslan YuKO’K
va transformator yo’li bilan ‘KO’K-ga (rasm 24, d), ketma-ket chulg’amdagi tok:
^I’ ^{ I}V ^{ U}B^{,
bunda ‘}V^{, Q}V^{YuK-dan O’K-ga uzatilayatgan aktiv va reaktiv quvvatlar.}
Ketma-ket chulg’amni yuklamasi
^S’ ^{ I}’^(UV ^{ U}S^{)  ( U}B^)(UV ^{ U}