Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

1 Z.Mirtursunov. 0 ‘zbekxalqpedagogikasi-T.: «Fan»,  1973,116-bet.

60

---

oHmishda  bolalar  hamda  yoshlar  orasida  bag‘oyat  ommalashgan  deya 

ta’riflangan turli o4yinlari alohida qimmatga molik.

Zero,  umr  ko4klamidagi  o4yin  murg4aklami  ulg4aytiradi,  hayotga 

tayyorlaydi.  Bu  jarayon  ming  yillar  davomida  mhiyatimizga  singib, 

irsiyatimizga  o4tgan.  Shu  bois  hunar  ham  suyak  suradi,  jumladan, 

kichkintoy  o4zi  to4la  anglab  yetmagan  holda  ajdodlari  shug4ullangan 

kasb-hunami  egallashga  beixtiyor  intiladi  va  murg4ak  ongida  shakllan- 

gan  narsalami  yasashga  urinadi.  Bu  sa’y-harakatlar  odatda  ko4pincha 

o4yinlar orqali  amalga osha boradi.  0 4yinlar esa turmush tarzimizni  har 

tomonlama qamrab olgan.  Masalan,  ot o4yin,  qo4tir echki,  do4ppi  o4yin? 

hammompish,  tosh  o4yin,  dastachilildak,  uyakam  o4yin,  loyparsildoq, 

qurmatoyov,  ko4ch-ko4ch  o4yini  va  hokazo.  Ro4yxatni  istalgancha 

davom ettirish mumkin.

Chorvador  oilasida  tug4ilgan  o4g4il  yugurib  yuradigan  boigach, 

novdani  ot  qilib  minib,  chopib  o4ynay  boshlaydi.  Uni  ko4rgan  onalari 

yoki akalari:

Toyi, toyi jijincharoq,

Toy boiib o‘yinqaroq, - deya erkalab, uni ruhlantiradi.

Dehqon  oilasida  tugilgan  bolalar  yozning  issiq  kunlarida 

to4planishib,  hammompish  o4ynashni  yoqtiradilar.  Bu  o4z  nomiga 

monand  «uysozlik  o4yini»  bo4lib,  kichkintoylar  tuproqni  hammomning 

gumbazi shaklida uyib,  rosa shapatilab,  so4ngra ogizlarida suv keltirib, 

gumbaz  ustiga  oz-oz  sepib,  yana  shapatilab,  gumbazning  ustki  qismini 

qotirib qo4shiq aytishadi:

Hammompish, hammompish,

Hammanikidan oldin pish.

Hammadan oldin pishmasang,

Buzilib ket, o‘yilib tush!

Keyin  bir  tomonidan  eshik  ochib,  gumbaz  ichidagi  xom  tuproqlar 

q o i  bilan  chiqarib  tashlanadi.  Bunda  pishiq  shibbalangan  gumbaz 

buzilmay  qoladi.  Gumbazi  buzilmay  qolgan  «usta»  mhlanib,  baqirib- 

chaqirib, oyoq-qo4llarini harakatlantirib, qo4shiq aytib yuboradi:

Mening buvim: «Suv», - dedi,

«Oyoq-qo‘ling yuv», - dedi.

Bu o4yin jarayonida norasidaning uysoz-ustachilikka bo4lgan havasi 

orta boradi, mehnatga layoqati oshadi.

Loyporsildoq o4yini juda qiziq:  loydan kosacha yasab, uni to4nkarib 

turib,  silliq  yerga  urilsa,  bu  «idish»  ichida  siqilgan  havo  porsillab, 

boshmaldoqning  timog4icha  joyni  pirib  chiqadi,  porsillagan  tovush

61

---

qancha baland chiqsa, jajjilaming quvnoq shovqini shunchalik avjlanadi, 

turli-tuman,  uzuq-yuluq  qo‘shiqlarga  ulanadi...  Loy  yerga  urilaverib, 

rosa  pishigach,  undan  uzun  chorqirra  g‘ishtchalar  tayyorlanadi  va  bir- 

biriga o‘xshamaydigan, har biri o‘ziga xos tarh asosida -  qadimgi paxsa 

devor imoratlar andozasida uychalar yasaladi.  Bu ham uysoz ustachilik 

hunariga  bolaning  qoiini  o‘rgatib,  ko‘zini  pishitib  boradigan 

o‘yinlardan biridir.

0 ‘yinlar qaysi  shakl, mavzu, yo‘nalishga ega boimasin,  loy tuproq 

bilanmi,  cho‘pu  latta  bilanmi,  ipu  arqon  bilanmi,  murg‘akni  hayotga, 

turfnush ikir-chikirlariga, ro‘zg‘or ishlariga hozirlashda o‘ziga xos hunar 

maktabi  vazifasini  bajargan.  Bolalar  o‘yinlarining  barchasi,  ba’zan 

yuqori pardada, ba’zan xirgoyi qilgan holda, bari bir qo‘shiq aytib turib 

bajarilgan,  uning  uchun  ularga  o‘ziga  xos  bir  sinkretik  asar  sifatida 

qarash lozim.

Maiumki,  kichiklar  kattalaming  yurish-turishiga.  xatti-harakatiga, 

so‘ziga, ishigataqlid qilishni ma’qul ko‘radilar. Qo‘shiqlar xirgoyi qilish 

bilan  birga,  mehnat  jarayonida  ota-onasi,  aka-opasi  yonida  turib 

ishlashni  yoqtiradilar.  Kichkintoylar  mehnat  qo‘shiqlarini  bevosita  bir 

ish bilan mashullik jarayonida juda ko‘tarinki kayfiyatda ijro qiladilar. 

0 ‘zlarini kattalardek sezadilar. Chunki ulardagi ulg‘ayish istagi, hayotda 

o‘z  mavjudligini  his  etish,  zavq-shavq  mana  shu  holatda  murg‘ak 

qalbdagi  toiqinlami  jo‘sh  urdiradi,  kuylatib  yuboradi.  Shu  yo‘sinda 

ma’sumlar o‘zlari shug‘ullanayotgan o‘yin-mehnat maromiga harnohang 

qo‘shiqlar ham to‘qib aytadilar.

Bolalar ruhiyatida kechayotgan ijodiy jarayonni kattalar o‘z o‘mida, 

me’yorida  rag‘batlantirmoqlari  lozim.  Ulaming  qobiliyati  va  ijro 

imkoniyatiga  qarab,  yoi-yo‘riq  berib  turmoqlari  zarur.  Xato  qilsa,  sira 

kamsitmay,  ohista,  samimiy  tushuntirib  turilsa,  maqsadga  muvofiq 

boiadi. Ayniqsa, ota-ona mehnat jarayonida farzandlarini yonlarida olib 

yursalar,  ularga  zerikib  qolmaydigan  darajada  ish  buyursalar,  o‘zlari 

qo‘shiq  xirgoyi  qilib  ishlasalar,  bu  norasidaning  ham  aqliy,  ham 

jismoniy  o‘sishi  uchun  eng  asosiy  omillardan  an’anaviy  o‘zbekona 

tarbiya usullaridan boiadi.

Turli  o‘yinlar  jarayonida  bolalar  tabiat,  hayvonot  dunyosi  va 

hokazolar  bilan  tanishadilar. 

Masalan, 

bolalar  toshlar 

bilan 

o‘ynayotganlarida  ulaming  rangi,  shakli,  og‘irligi  va  hokazolami  bilib 

oladilar,  toshlar  ana  shu  xususiyatlari  bilan  bir-biridan  farqlanishini 

tushunadilar.  0 ‘yinlar  jarayonida  ularning  nutqi  o‘sadi,  tafakkuri 

rivojlanadi, lug‘at boyligi kengayadi.

62

---

0 ‘tmishda  o‘z  otlariga  ega  boigan  oilalarda  bolalar  kichik 

yoshlaridan  chavandozlikni  rgana  boshlagan.  Inqilobgacha  oigan 

ayrim mualliflaming kitoblarida o6zbeklar o‘g il bolalami besh yoshidan 

otga  mindirganini  va  ular  o‘n  yoshlaridan  jang  o‘yinlari  hamda 

chavandozlik poygalarida qatnashgani tilga olingan.

Yozma  manbalarda o‘zbeklaming  faqat  erkaklari  emas,  balki  ayol- 

lari  ham  ot  minishni  yaxshi  bilgani  qayd  qilingan.  Tarixiy  manbalarda 

yozilganidek,  o‘zbek ovullarida ot poygalari har qanday qulay hollarda, 

hatto,  yangi  uy  solinishi  munosabati  bilan  ham  oikazilgan.  Bunday 

musobaqalarga  kishilar  qunt  bilan  tayyorgarlik  ko‘rganlar,  o‘z  otlarini 

tayyorlaganlar  va  bunday  ishlarda  o‘smirlar  hamda  yoshlar  zimmasiga 

ko‘p vazifalar yuklangan.  Ayrim kishilar o4zining butun hayotini poyga 

otlarini tayyorlash kasbiga bagishlagan,  Otalar yoki bobolar oczlarining 

ana  shu  sohadagi  tajribalarini  va  chavandozlarga  muhabbatini 

kichkintoylarga o^rgatgan.

Oftzbek  bolalar  o‘yinlarining  ayrimlari  harbiy  o‘yinlar  blib, 

buning  sababi  vatan  mudofaachilarini  tayyorlash  va tashqaridan  tez-tez 

boiib  turadigan  hujumlami  muvaffaqiyatli  qaytarish  zarurligidan  edi. 

«Kamon otish», «Nayzabozlik», «Urush» va boshqalar harbiy o‘yinlarga 

kirgan.  0 ‘zbek  bolalari  orasida  5-6  yoshlaridan  boshlab  kamon  otish 

o‘yini juda ommaviy tus olgan.  Jamoatchilik bu o‘yinni ma’qullagan va 

kattalar  doimo  bolalami  qamon  otishga  rag‘ batlantirganlar.  Xalq 

tarbiyada kamon otish o‘yiniga qanchalik e’tibor berganini shundan ham 

anglash  mumkinki,  onalar  o‘z  allalarida  o‘giining  kuchli  va  kamon 

otishda  mohir boiishi  haqidagi  istaklami  kuylaganlar.  Uzoq  o‘tmishda 

o‘zbeklar  oigan  kishining  qabriga ham kamon  o‘qini  qo‘yib  ko‘mgan- 

lar.  Boshqacha  'aytganda,  o‘zbek  uchun  kamon  o‘qi  qabristongacha 

hamroh  boigan.  Kamon  otish jasurlikni  tarbiyalagan,  mohir kamonchi- 

j angchilar tayyorlashning yaxshi maktabi bo‘ lgan.

Xalq  pedagogikasi  bolalaming  qoilaridan  keladigan  mehnatda 

qatnashuvini ulami kompleks tarbiyalashning samarali vositalaridan biri 

deb  hisoblagan.  Mehnatning  jamoa  turlari  yosh  avlodni  tarbiyalashda 

alohida  ahamiyatga  ega bo  lib,  o‘zbek  xalqida jamoa  boiib  bajariladi- 

gan ishlaming ko‘maklashish, hashar kabi birqancha shakllari boigan.

0 ‘zbek  xalqining  mehnat  an’analari  ichida  hashar  muhim  rol 

o‘ynaydi.  U  xalqimizning  avloddan-avlodga  o‘tib  kelayotgan  ajoyib 

an’analaridan  biridir.  Hashar  yaqin  kishilarining,  tanish-bilish,  oshna- 

og‘ayni,  qadindosh-urug‘,  hamkasblaming  imorat  qurish,  to‘y  va

63

---

ma’rakalar  uyushtirish,  qishloq  xo‘jalik  ekinlarini  tez  yig‘ib  olishda 

o‘zaro bir-birlariga yordam berishidir.

Bunday  ishlar  jarayonida  yoshlar  mehnat  qilishgagina  o‘rganib 

qolmay,  balki jamoaga uyushish,  umumiy  ishdan  manfaatdorlik,  o‘zaro 

yordam zaruratini anglash kabi yuksak axloqiy sifatlami egallaydilar.

Shuni ta’kidlash kerakki, qadim zamonlardan buyon zarur, mas’uli- 

yatli  hamda  ko‘p  kuch  va  mablag4  sarflab  bajariladigan  ishlarda 

qoilanadigan  xolisona  jamoaviy  o‘zaro  yordamning  umuman  e’tirof 

etilgan va  ishonchli  shakllari  boiib,  xalqning  hayotida juda muhim rol 

o‘ynagan.  Ular  mehnatkashlar  hamkorligining  yorqin  ko6rinishini, 

xalqning jamoachilik,  do‘stlik,  o6rtoklik,  bir-biriga  tayanish  va  zaro 

hamjihatlik  haqidagi  oyalarini  ifodalagan  va  shunga  kra  katta 

tarbiyaviy ahamiyat kasb etgan.1

Qadimda donishmand xalqimiz aqliy va mehnat tarbiyasida chorva- 

chilik,  bog‘bonchilik,  suvchilik  sirlari  haqida  bolalarda  tasawur  hosil 

qilish  va  maium  bilimga  ega  boiishlari  umuman,  inson  q o ii  va  aqli 

yaratuvchilik  qudratiga  egaligini  bilishga  qiziqish  tuyg6usini  stirish 

maqsadida,  o‘zlari yaratgan maqollardan mohirona foydalanganliklarini 

ko‘ramiz:

Bog6bon boisang, sahar qil,

Dehqon boisang, shudgor qil.

Dehqon -  yer sultoni,

Cho‘pon -  yaylov sultoni.

Chorva to‘q -  tashvish yo‘q.

Molli uy -  moyli uy.

Qo6yni boqsang, qo6zilar,

Molni boqsang, buzoqlar.

Suv qatrasi -  dur qatrosi.

Qor -  yerning ko‘rpasi.

Yomgir-yerning sho‘rvasi.

Barvaqt qilingan harakat,

Hosilga berar barakat.

Vaqt ketdi -  baxt ketdi,

Vaqt g‘animat, o‘tsa -  nadomat.

Xalq  pedagogikasida  yigit-qizlami  yoshligidan  mehnatsevarlik  va 

kasb-hunarga  havas  hissini  tarbiyalashga  alohida  e’tibor  berildi.  Turli