Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

1 A.K. Munawarov. Oila pedagogikasi. -T .: « 0 ‘qituvchi»,  1994,19-bet.

48

---

Ayni  paytda  tuyg6usizlik  esa,  shaxsdagi  illatlar  va  qusurlaming 

ildiz  otishini  rivojlanishi  bilan  bog‘liq  holda  kechadi.  Demak,  tuyg‘u 

o‘ta  murakkab  jarayon  bo4lib,  milliy  va  umuminsoniy  tarbiyaning 

asosini tashkil etadi.

Bolaning 

kamolatida 

alladan 

keyingi 

tarbiya 

vositasi 

ovutmachoqdir.  Ovutmachoqning  alladan  farqi  shuki,  alla  chaqaloqni 

tinchlantirishga,  uxlatishga  yordam  bersa,  ovutmachoqlar,  aksincha, 

bolani  biron  narsa  bilan  mashg6ul  qilishga,  harakatli  faoliyatga,  uning 

fikrini  nimagadir  safarbar  etishga  yo‘naltiradi.  Masalan,  ona  bolani 

beshikdan  yechib  olar  ekan,  o6ng  bilagidan  g6oz  ko6tarib:  «o‘s-o‘s!» 

deydi,  yana  chap  bilagidan  ko6tarib:  «o‘s,  o‘s!»  deydi.  Bu  o6rinda 

og6zaki  aytilgan  odatiy  so6zlar  chaqaloqni  bir  qo6lida  ko6tarib  turish 

me’yorini  belgilab  beradi.  Yana  bir  harakat  bor:  ona  bolani  yuzi  bilan 

yerga  yotqizib,  chaqaloqning  o6ng  qo6lini  chap  oyog6iga,  chap  qo6lini 

o6ng  oyog6iga  tekizadi  va  shu  harakat  paytida «Yettimi,  yettimi»  deb 

ikki marta aytadi.

Bolaga  tish  chiqishi  bilan  bog6liq  urf-odatlar  va  an’analar  ham 

tarbiyaviy  ahamiyatga egadir.  Masalan,  yoshi  ulug6  onaxonlar qozonda 

bug6doy qovurib,  chaqaloqni ustidan sochadilar-da:  «Chaqaloqning tishi 

xuddi  bug6doyga  o6xshab  chiroyli  chiqsin»  deyishadi.  Bu  urf-odat 

marosimiga  to6plangan  bolalarni  bug6doy  qovurmochi  bilan  mehmon 

qilishadi.  Ba’zan  bu  urf-odatni,  ya’ni  bugMoy  sochilishi  «Nasibalik 

bo6lsin» degan ma’noda tushuntiradilar.

Bola  bo6ynini  tutib,  tizzaga  o6tiradigan  bo6lganida  bolaning  fikrini 

bir  nuqtaga  to6plashga  odatlantiradigan  mashqlar  qilinadi.  Bu  birinchi 

navbatda bolaga o6zining tana a’zolarini tanishtirishdan boshlanadi.  Ota- 

ona  bolasini  tizzasiga  o6tqazib  olib,  uning  jajji  barmoqchalarini  bir 

chekkadan sanaydi:

- 

bosh  bodam  barmoq  (qoramaldoq),  o6lta  tarak,  hojimijik 

(hojimerak),  mijiqlijik  (kichkina  chaqaloq).  Oxirgi  barmoqning  nomi 

aytilganda  «tugadi»  ma’nosini  anglatishi  uchun  ohangni  o6zgartirib 

birdaniga to6xtaydi.

Bola  o6z  tana  a’zolarini  «taniy»  boshlaydi.  Ota-ona  u  bilan 

mashg6ulotni  davom  ettiradi:  «bunisi-bumisi»,  Bunisi  nima?  Yana  o6zi 

javob  beradi:  «qulog6isi».  «Bunisi-qoshlari»,  «Bunisi  ko6zlari»  alohida- 

alohida  qo6l  tegizib  turib  ta’kidlanadi.  Shu  yo6sinda  sochi,  qo6llari, 

oyoqlari tushuntiriladi va vazifalari ham sodda qilib aytib o6tiladi.

Navbatdagi  tanishtirish  oila  a’zolari  bo6ladi.  Bunda  odatda  otadan 

boshlanadi:  «Otaning  vazifasi  ishlab,  bizga  «nanna»  (non)  olib  kelish»

49

---

bilan izohlanadi.  Ona chaqaloqning qornini to‘ydiruvchi va uni ko6tarib 

yuruvchi, aka-singillar esa ota-onaga ko‘makdosh.... Bola ulg‘aygan sari 

oilada,  kishilar  orasida  va  jamiyatdagi  mehnat  taqsimotini  shu  tariqa 

tushuna boshlaydi.

Bolalarga aytiladigan ovutmachoqlar ichida turmushdagi va kishilar 

o6rtasidagi  munosabatlar  ham  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Deylik,  ota 

bolasi gapga tushuna boshlagan paytda, yuqoridagidek, barmoq sanashni 

yana  takrorlaydi:  Bosh  barmoq  aytarkan:  «Bozorga  boraman»,  bodom 

barmoq  qoramaldoq  aytarkan:  «Tom teshaman»;  Hoji Mijik (Hojiterak) 

aytarkan:  «Xudodan  qo6rqmaysanmi?»,  Mijiqlijik  (kichkina  chaqaloq) 

aytarkan: «01amanda, qochaman».

Shu  kichkinagina  ovutmachoq  szlarda  bir  qancha  ma’nolar 

mavjud:  «Birinchidan,  ocsha  davrdagi  kishilaming  dunyoqarashi, 

madaniy  saviyasi,  tirikchilik  yo4sinlari,  jamiyatning  siyosiy  tuzumi, 

diniy  e’tiqodlari,  maqsad  va  intilishlari  ko‘zga tashlanadi.  Ikkinchidan, 

bolalami  kichkintoyligidan  qrqmaslik,  dadillik  va  mardlikka 

chorlovchi asoslar o6z ifodasini topgam).1

Ota-onalar  bolalariga  ovutmachoqlar  aytib  sogiom  o4stirish  bilan 

birga,  bola  tilga  kirishi  bilanoq  axloq-odobning  alifbosi  boigan 

salomlashishni  ham  o4rgatishgan.  Chunki  xalqimiz  zining  an’anaviy 

tarbiyaviy  uslublarida  bolalardan  har  doim  kattalarga  birinchi  boiib 

salom berishni  talab qilgan.  Bolalami uyga kirishda,  o6zidan katta kishi 

bilan  uchrashganda  o‘ng  qoiini  ko6ksiga  qygan  holda  «Assalomu 

alaykum» deb omonlashishga o‘rgatishgan.

 z 

farzandini 

«salomlashish»ga 

odatlantirolgan 

ota-ona 

ulug‘lanadi:

Qizil-qizil olma terdim, tepa shoxdan egilih,

Qizlarjon o‘tib boradir sochbog‘i yerga tegib.

Salom bersam, alik oldi tol xivchindek egilib,

0 ‘stirgan onangga rahmat, o‘lmagaysan ko‘z tegib.

Bil’aks,  .bolani  «salomlashish»ga  o‘rgatolmagan  ota-ona  qattiq 

qoralanadi. Ota-ona turli ta’na va isnodga qoladi:

Ikki yuzing pishgan olma,

Noz etib hargiz buralma.

Ishdan hech bo‘yin tovlama,

Chiroylisan ko‘rdik kelin.

Onang seni o‘stirgan xom,

So‘zlarimni o‘qqin tamom.