Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

Ish haqi. K.Marks ish haqini, klassik siyosiy iqtisod asoschilariga 
o‗xshab  mehnat  uchun  to‗lanadigan  haq,  deb  emas,  balki  ishchi  kuchi 
uchun  to„lanadigan  haq  deb  talqin  qiladi.  Uning  nazariyasiga  muvofiq 
ish  haqi  ishchining  va  uning  oilasining  hayot  kechirishi  uchun  zarur 
bo‗lgan  tovarlar  miqdoriga  teng  bo‗ladi.  Ish  haqi  darajasi  mehnat 
unumdorligiga  bog‗liq  bo‗lib,  u  o‗z  navbatida,  ishlab  chiqarishning 
mexanizatsiyalashuvi  va  texnologik  jihatdan  ta‘minlanishi  sababli  ro‗y 
beradi. Bu hol pirovard natijada ish haqining o‗sishiga to‗sqinlik qiladi, 
negaki texnik-iqtisodiy taraqqiyot ishchi kuchining doimiy ortiqchaligini 
keltirib  chiqaradi.  Ishchi  kuchining  ortiqchaligi  esa  ishchilar  bilan 
kapitalistlar  o‗rtasidagi  munosabatda  keyingisiga  ustunlik  beradi  va 
ishchi kuchi o‗z qiymatidan past bahoda sotiladi.  
Demak,  K.Marks  bo‗yicha  ishchi  mehnatini  emas,  balki  ishchi 
kuchini  sotdi,  bunda  «haq  to‗lanmagan  mehnat»ning  (aniqlash  va 
o‗lchash  mumkin  bo‗lgan)  ish  haqiga  aloqasi  bo‗lmaydi,  «haq 
to‗lanmagan  ishchi  kuchi»ni  esa  aniqlash  mumkin  emas,  negaki  bitim 
(kelishuv)  bir  butun  ishchi  kuchi  qimmatini  ayirboshlash  yuzasidan 
tuziladi.  Kapitalist  ish  haqini  «bitim»  tuzilgandan  keyin  emas,  balki 
mehnat jarayoni tugagandan keyin to‗laydi. Ishchi o‗z ishchi  kuchining 
qiymatini ish haqi shaklida olishdan avval kapitalistga ma‘lum miqdorda 

---

192 
mehnat,  shu  jumladan,  qo‗shimcha  mehnat  ham  qilishi  kerak.  Mehnat 
sarfi esa uning nazariyasiga ko‗ra ish vaqti bilan o‗lchanadi. Binobarin, 
ishchi kuchining ma‘lum muddat davomida unumli mehnat qilishi uning 
qiymatiga haq to‗lash sharti bo‗lib qoladi. 
K.Marks  fikri  bo‗yicha  real  ish  haqi  «hech  qachon  mehnat 
unumdorligi  kuchining  oshishi  bilan  mutanosib  tarzda  o‗smaydi»  va 
natijada  ishchilarning  kambag‗allik  va  ma‘naviy  qashshoqligi  kelib 
chiqadi. Lekin tajriba bunday qarashlarning mutlaq noto‗g‗ri ekanligini 
ko‗rsatib 
berdi. 
Kapitalizm 
nafaqat 
texnologiyalar 
darajasini 
takomillashtirib bordi (buni Marks tan olgan), balki ijtimoiy  masalalar 
bo‗yicha ham katta yutuqlarni qo‗lga kiritdi.