|
Qo„shimcha qiymat nazariyasi. Qiymatni aniqlab va qiymat
qonunini ta‘riflab bergach K.Marks qo‗shimcha qiymatni tahlil qilishga
o‗tdi. Bu uning nazariyasida markaziy tushuncha hisoblanadi. Bu yerda
asosiy savol tug‗iladi: agar «ekvivalentli ayirboshlash» tamoyili
bo‗yicha barcha mahsulotlar o‗z qiymatiga olinsa va sotilsa, unda
qo‗shimcha qiymat qanday hosil bo‗ladi? Marks ta‘limoti bo‗yicha u
quyidagicha ishlab chiqariladi.
Tovar ishlab chiqarish taraqqiyotining ma‘lum bosqichida pul
kapitalga aylanadi. Tovar muomalasining formulasi T-P-T (tovar-pul-
189
tovar), ya‘ni boshqa bir tovarni sotib olish uchun tovar sotishdir.
Kapitalning umumiy formulasi P-T-P, ya‘ni sotish uchun tovarni sotib
olishdir. T-P-T mazmuni: odamlar o‗rtasida har xil foydalilik ayirbosh
qilinadi. P-T-P doiraviy aylanishda maqsad foyda olish hisoblanadi.
Demak, P‘>P bo‗lishi kerak. Bu o‗sish qayerdan keladi (Marks uni
«qo„shimcha qiymat» deb ataydi)? Qo‗shimcha qiymat tovarlar
muomalasida
paydo
bo‗lmaydi,
chunki
tovar
ekvivalentli
ayirboshlanadi, qo‗shimcha qiymat bahoning ustiga qo‗shib sotishdan
ham kelib chiqmaydi, chunki bunday bo‗lganda xaridor va
sotuvchilarning o‗zaro yutuq va yutqiziqlari bir-birini qoplagan bo‗lar
edi, holbuki gap ayrim hodisa ustida emas, balki ommaviy, o‗rtacha,
ijtimoiy hodisa ustida boradi. Qo‗shimcha qiymat olish uchun «pul egasi
bozordan shunday bir tovar topish baxtiga erishmog‗I kerakki, bu tovar
iste‘mol qiymatining o‗zi qiymat manbayi bo‗lishdek orginal bir
xususiyatga ega bo‗lsin», u shunday tovar bo‗lishi kerakki, bu tovarni
iste‘mol qilish jarayoni ayni paytda qiymat yaratish jarayoni ham
bo‗lsin. Bunday tovar – ishchi kuchidir. Ishchi kuchining iste‘mol
qilinishi mehnatdir, mehnat esa qiymat yaratadi. Pul egasi ishchi kuchini
uning o‗z qiymati bo‗yicha sotib oladi. Ishchi kuchi tovarining qiymati
ishchining va uning oilasining yashashi uchun zarur bo‗lgan tirikchilik
vositalari qiymati bilan belgilanadi. Ishchi o‗z ishchi kuchi qiymatidan
ortiqcha qiymat yaratish xususiyatiga ega. Faraz qilaylik, ishchi kun
bo‗yi 10 soat ishlaydi. Holbuki, ishchi 5 soat mobaynida (Marks atamasi
bo‗yicha «zarur ish vaqtida») o‗z qiymatiga teng qiymat yaratadi,
keyingi 5 soat mobaynida («qo„shimcha ish vaqtida») esa qo‗shimcha
mahsulot yoki qo‗shimcha qiymat yaratiladi. Kapitalist bu qo‗shimcha
qiymatni haq to‗lamasdan o‗zlashtirib oladi. K.Marks bo‗yicha,
kapitalist tomonidan qo‗shimcha qiymatning o‗zlashtirib olinishi
mehnatning ekspluatatsiya qilinishidir. K.Marks o‗zi ishlab chiqqan
«formula» yordamida ushbu ekspluatatsiya darajasini, ya‘ni
ekspluatatsiya me‘yorini ko‗rsatib berdi. Qo‗shimcha qiymatning ishchi
190
kuchi qiymatiga – o‗zgaruvchi kapitalga bo‗lgan nisbatini (mashinalar
va xomashyoda ifodalangan doimiy kapital esa o‗z qiymatini faqat yangi
mahsulotga o‗tkazishi mumkin, lekin qo‗shimcha qiymat yaratmaydi) u
qo„shimcha qiymat me‟yori, deb atadi. Uning yozishicha, «qo‗shimcha
qiymat me‘yori ishchi kuchining kapital tomonidan, yoki ishchining
kapitalist tomonidan eksplutatsiya qilinish darajasining aniq ifodasidir».
Qo‗shimcha qiymat me‘yori yangidan yaratilgan qiymatning kapitalist
bilan yollanma mehnat o‗rtasida qanday taqsimlanishini, shuningdek, ish
kunining qancha qismida ishchi o‗zi uchun va qancha qismida kapitalist
uchun ishlashini ko‗rsatib beradi.
Yuqorida qayd qilib o‗tilganidek, ishchi «zarur ish vaqti»da o‗z
ishchi kuchi qiymatiga teng qiymat yaratadi, «qo‗shimcha ish vaqti»da
esa qo‗shimcha qiymat yaratadi, ya‘ni kapitalist uchun ishlaydi:
kapitalist qo‗shimcha ish vaqtini uzaytirishga harakat qiladi. Unga
erishishning ikki yo‗li mavjud: ish kunini uzaytirish va zarur ish vaqtini
qisqartirish. Ish kunini mutlaq uzaytirish yo‗li bilan olinadigan
qo‗shimcha qiymatni K.Marks «absolyut qo„shimcha qiymat» deb atadi.
«Absolyut qo‗shimcha qiymat hosil qilish, deb yozadi u, – ish kunini
ishchi faqat o‗z ishchi qiymatining ekvivalentini ishlab chiqara oladigan
chegaradan nariga uzaytirishdan va bu qo‗shimcha mehnatni kapitalni
o‗zlashtirib olishdan iborat».
Zarur ish vaqtini qisqartirish va shunga muvofiq qo‗shimcha ish
vaqtini uzaytirish yo‗li bilan olinadigan qo‗shimcha qiymatni K.Marks
“nisbiy qo„shimcha qiymat” deb atadi. Bu yerda shu narsaga e‘tibor
berish kerakki, ya‘ni qiymat qonuniga xilof ish qilmaslik, ekvivalentli
ayirboshlashning buzilmasligi uchun kapitalist ishchi kuchi qiymatiga
nisbatan ish haqini kamaytirish hisobiga zarur ish vaqtini qisqartirishi
mumkin emas. Ammo ishlab chiqarishni yaxshi tashkil etish va samarali
texnika va texnologiyani qo‗llash tufayli mehnat unumdorligini oshirish
yo‗li bilan bunga erishish mumkin.
191
Kapitalist o‗z foydasini ko‗paytirish maqsadida fan va texnika
yutuqlaridan ishlab chiqarishda ko‗proq foydalanishga harakat qiladi.
Ayrim kapitalistlar tomonidan fan-texnika taraqqiyoti natijalarini
amaliyotda qo‗llash o‗rtacha ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga
olib keladi, bu esa unga foydani ko‗paytirish imkonini beradi. Bu yerda
« ortiqcha qo„shimcha qiymat» vujudga keladi. Ammo raqobat qonuni
asosida boshqa kapitalistlar tomonidan ham yangiliklarning ishlab
chiqarishda qo‗llanilishi natijasida bozor bahosi pasayadi va ortiqcha
qo‗shimcha qiymat yo‗q bo‗lib ketadi. Demak, qo‗shimcha qiymat
ishlab chiqarish tadbirkorlarni yangi texnika va texnologiyalarni
qo‗llashga undaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
