Toshkent kimyo-texnologiya insituti shahrisabz filiali oziq-ovqat mahsulotlari texnologiyasi va sanoat uzumchiligi fakulteti

Karbonat angidrid (CO₂).
Tabiatda karbonat angidrid (karbonat angidrid) erkin va bog'langan holatda bo'ladi. Karbonat angidridning 70% gacha dengiz va okeanlarda eriydi. Qolgan miqdor hayvonot va o'simlik dunyosiga taqsimlanadi. Tabiatda karbonat angidridning emissiya va yutilish jarayonlari doimiy ravishda ro'y beradi. Odam va hayvonlarning nafas olishi, shuningdek yonishi, yemirilishi, fermentatsiyasi natijasida atmosferaga karbonat angidrid ajratiladi. Karbonat angidrid o'simliklar tomonidan fotosintez jarayonida faol ravishda so'riladi. Karbonat angidrid havoda yog'ingarchilik tifayli yuvilib ketadi.
Dengizlar va okeanlar suvida erigan karbonat angidrid havodagi karbonat angidrid bilan dinamik muvozanatda bo'ladi va havoda bosimning qisman oshishi bilan suvda eriydi va bosim qisman pasayishi bilan atmosferaga ajratiladi. Assimilyatsiya jarayonlari tufayli atmosfera havosidagi karbonat angidrid miqdori nisbatan doimiy va u 0,03% -0,04% ni tashkil qiladi.
Karbonat angidrid - nafas olish markazining fiziologik rag’batlantiruvchisi hisoblanadi. Uning qondagi porsial bosim bilan ta’minlab kislota-ishqor muvozanatining tartibga soladi. Organizmda u qon plazmasi va eritrotsitlarda natriy gidrokarbonat shaklida bog'langan holatda bo'ladi. Havoda karbonat angidridning yuqori konsentratsiyada bolishi organizmni oksidlanish-qaytarilish jarayonlarini buzilishiga olib keladi.
Biz nafas olayotgan havoda karbonat angidrid qancha ko'p bo'lsa, u organizm tomonidan shunchalik kam chiqarilishi mumkin. Nafas olayotgan havo tarkibidagi karbonat angidrid miqdori 3-4% gacha ko'payishi bilan intoksikatsiya alomatlari qayd etiladi, 8% ga ortishi og'ir zaharlanishga va o'limga sababchi bo'ladi. Karbonat angidridning tarkibi turar-joy va jamoat binolarida havoning tozaligini baholash uchun ishlatiladi. Ushbu birikmaning ichki havoda sezilarli darajada to'planishi xonadagi sanitariya muammosidan dalolat beradi.
Gigiyena nuqtai nazaridan karbonat angidrid miqdori turar joy va jamoat binolarida havoning tozaligi darajasi baholanadigan ko'rsatkichdir. Oddiy sharoitlarda binolarni tabiiy shamollatish va tashqi havoning qurilish anjomlarining teshiklari orqali kirib borishi bilan turar-joy binolari havosidagi karbonat angidrid miqdori 0,2% dan oshmaydi. Uy-joy va jamoat binolari havosidagi karbonat angidridning ruxsat etilgan maksimal konsentratsiyasi 0,1% ni tashkil qiladi.
Azot.
Azot inert gazlar toifasidan bo’lib, u nafas olish va yonishga to’sqinlik qiluchi gazdir. Azotni tabiatda aylanishi tufayli havodagi azot tuproqdagi ba'zi bakteriyalar, shuningdek ko'k-yashil suv o'tlari tomonidan o’zlashtiriladi. Azot havoda elektr zaryadlari ta'sirida oksidlanib yog'ingarchilik tufayli atmosferadan yuvilib, tuproqni nitrat kislota tuzlari bilan boyitadi. Tuproqda bakteriyalar tomonidan nitrat kislota tuzlarining o'simliklar tomonidan oqsil sintezi uchun zarur bo'lgan tarkibiy qismlarga parchalanish sikli ro'y beradi
Azot kislorodni suyultiruvchi moddadir, chunki toza kislorod bilan nafas olish qaytarilmas oqibatlarga olib keladi. Azot kontsentratsiyasining ruxsat etilganidan (90-93%) oshib ketishi o'limga sababchi bo'ladi. Yuqori bosim sharoitida azot nohush xususiyatlarni namoyon etadi, bu organizmda Kesson kasalligini keltirib chiqarishi bilan bog'liq.
Atmosfera havosidagi inert gazlarga azotdan tashqari argon, neon, geliy, ksenon va boshqalar kiradi. Kimyoviy jihatdan ular inertdir va ularning organizmga xavfli ta'siri ularning radioaktivligi bilan bog'liq. Tabiiy sharoitda ular atmosferaning tabiiy radioaktivligini ko’rsatadi.