Toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi

Emulsiyaning mikroskop ostida ko‘rinishi 

Emulsiyalar  xususiyatiga  va  eng  asosiy  agregat  turg‘unligiga  qarab,  emulsiyalar  ikkiga 

bo‘linishi  mumkin:  suyultirilgan  va  konsentrlangan.  Suyultirilgan  emulsiyalarda  dispers  fazaning 

hajmi  (yog  yoki  suv)  0,1%  dan  oshmaydi.  Aniqlanishicha,  suyultirilgan  emulsiyalarda  osilgan 

zarrachalarni  elektr  zaryadi  yordamida  stabillash  asosiy  omillardan  biridir  yoki  suyultirilgan 

emulsiyalar  kolloid  zoliga  o‘xshashdir.  Tibbiyotda  ishlatiladigan  emulsiyalarga  konsentrlangan 

emulsiyalar  kiradi.  Undagi  dispers  fazaning  miqdori  5%  dan  oshik.  Bu  sistemadagi  stabillash  — 

(turg‘unligini  oshirish)  holati  kolloid  eritmalardan  birmuncha  farqlanadi.  Dispers  fazada 

zarrachalarning  elektr  zaryadi  —  emulsiyalarda  ikkinchi  o‘rinda  turadi.  Agarda  o‘simlik  moyi  va 

suv  teng  hajmda  olinib  aralashtirilsa,  disperslanish  nazariy  jixatdan  bir  xil  bo‘lib,  bir  vaqtning 

o‘zida  ikkala  turdagi  m/s  va  s/m  emulsiyasi  hosil  bo‘ladi.  Bu  holat  bir  fazaning  ikkinchi  fazadan 

oshikrok  turg‘unligiga  bog‘liq.  Bu  konsentrlangan  emulsiyalarning  suyultirgan  emulsiyalardan 

birinchi  farqi  hisoblanadi.  Ikkinchi  farqi  shundaki,  konsentrlangan  emulsiyalar  ikki  xil  toza 

suyuqlikdan  tashqil  topgan  bo‘lib,  dispergirlashni  to‘xtatish  bilan  bu  sistemaning  butunlay 

turg‘unligi buzilib bo‘laklarga bo‘linadi. Bu holatning turg‘unligini oshirish va dispers sistemadagi 

tomchilar bir-biri bilan yopishib ketishiga yo‘l ko‘ymaslik uchun uchinchi bir modda qo‘shiladi. 

Bunday  modda  dispers  fazadagi  tomchilarning  qo‘shilib  ketmasligiga  va  turg‘un  bo‘lmagan 

emulsiyalarni turg‘un emulsiyalarga o‘tishiga — emulgirlanishiga olib keladigan modda hisoblanib 

bu moddalar emulgatorlar deyiladi. Emulgatorlar xossalariga ko‘ra har xil bo‘ladi: biri emulsiyani 

moyni  suvdagi  turini  turg‘unligini  oshirsa,  boshqasi  suvni  moydagi  emulsiyasini  barkarorligini 

kuchaytiradi. Faol emulgatorlar yordamida yuqori konsentrlangan emulsiyalar hosil kilish mumkin. 

Masalan:  99%  li  benzol  va  1%  li  natriy  oleat  tuzi  eritmasidan  moyning  suvdagi  (m/s)  yuqori 

konsentrlangan  emulsiyasi  hosil  qilingan.  Bunda  dispersion  muxit  yupka  pardadan  iborat  bo‘lib 

(kalinligi atigi 10 mkm ga yakin) shaklini yo‘kotayotgan yog‘ tomchilarining o‘rtasida joylashgan. 

Bunday emulsiyalar studen holatida bo‘lib, ularni pichok bilan kesish mumkin. 

  

Emulsiyalarni agregat turg‘unligi va emulsiyalash koidasi 

  

  E = 



 * s 

bu 

E — emulsiya hosil kilish uchun sarf bo‘lgan energiya (n/m) 

  s — emulsiya zarrachalari yuzasining umumiy yigindisi (m

2

) 

  у — sirt taranglik kuchi (n/m) 

                                                           

23

 

Гаврилов А.С. Фармацевтическая технология. Изготовления лекарственных препаратов.-«ГЭОТАР-Медиа».- 

Москва.-2016. (196 bet) 

 

---

70 

 

  

Agregat  turg‘unlikka  ega  bo‘lgan  emulsiyalarni  tayyorlashda  (konsentrlangan  emulsiya 

nazarda  tutiladi)  shu  xildagi  aralashmalar  uchun  to‘la  faol  emulgatorlar  topish  kerak. 

Emulsiyalarning tayyorlanishi har doim mexaniq energiyani sarf bo‘lishi bilan bog‘liqdir. 

Emulsiyalarning hosil bo‘lishi zarrachalar sonini oshishi va shu barobarida yangi  yuza hosil 

bo‘lishi bilan bog‘liq jarayon hisoblanadi. 

Emulsiya  hosil  bo‘lishida  sarflangan  quvvati  esa  ana  shu  yuza  va  sirt  taranglik  kuchi  bilan 

bog‘liqdir. 

Formuladan  ma‘lumki,  fazaning  sirt  taranglik  kuchi  qancha  katta  bo‘lsa,  undagi  erkin  sirt 

energiyasining  kuchi  shuncha  ko‘p  bo‘ladi,  emulsiya  hosil  kilishda  sarflangan  quvvati  ko‘payadi. 

Bunday  holat  termodinamik  jixatdan  barkaror  bo‘lmay,  o‘z-o‘zidan  sistemadagi  erkin  zaxira 

energiyasini kamaytirish tomoniga siljitadi. 

Amalda  bu  holat  tomchilarning  bir-biri  bilan  birlashib,  o‘z-o‘zidan  yiriklashishiga  sabab 

bo‘ladi. Yiriklashish natijasida emulsiyalarning to‘liq buzilishi va ikki qavatga ajralishi yuz beradi. 

Emulsiyalarni alohida mayda zarrachalar holida agregat turg‘unligini saqlash uchun dispers holatda 

saqlash  kerak.  Buning  uchun  esa  sirt  taranglik  va  ayniqsa,  erkin  sirt  energiya  birmuncha 

kamaytirilishi zarur. 

Amaliyotda  bu  vazifa  suyuqliklardagi  sirt  taranglikni  kamaytiradigan,  suyuqliklar  sathida 

mustaxkam  ximoya  parda  hosil  kila  oladigan  moddalar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Bunday 

moddalar  sirt-faol  moddalardir  (SFM).  Misol  orqali  tushuntirilganda:  benzolni  suv  bilan 

aralashmasida  E=35  dina/sm  bo‘lsa,  emulsiya  tez  katlamlarga  ajraladi.  E=10  dina/sm  bo‘lganda 

emulsiya  hosil  kilish  osonlashadi.  E=1  dina/sm  bo‘lsa  aralashma  o‘z-o‘zidan  emulgirlanib,  hosil 

bo‘lgan  emulsiyaning  turg‘unligi  bir  necha  marta  oshadi.  Sirt-faol  modda  —  emulgator  elektrolit 

bo‘lsa,  dispers  fazadagi  zarrachalarning  ustki  qismida  ikki  qavatli  elektr  katlamini  hosil  qiladi  va 

barkarorligini oshiradi. 

Sirt-faol  moddalar  emulgatorlar  faza  sathidagi  moy-suv  sirt  oraligidagi  erkin  qinetik 

energiyani kamaytiradi va sistema turg‘unligini ta‘minlaydi. 

Bu holat dispers  fazada  yopishgan emulgatordan hosil bo‘lgan, ximoya qavat,  ya‘ni sirt-faol 

modda qavati xususiyatiga bog‘liq. Emulgatorlar molekulasi yoki mitsellasi faza chegarasida tartibli 

ravishda chegaralangan chizma bir yoki bir necha qator bo‘lib joylashadi. Mitsellalar joylanishi shu 

emulgator  molekulasi  tarkibidagi  funksional  kimyoviy  guruhlar  xossasiga  bog‘liq.  Bu  guruhlar 

gidrofil  xossaga  ega  bo‘lsa,  mitsellalarning  ana  shu  guruhlari  suvda  eriydi  va  suv  bilan  yaxshi 

aralashadi. Natijada suv emulgirlangan zarrachalar — mitsellalar bilan yaxshi aralashadi. Emulgator 

yaxshi  eriydigan  suyuqlik  dispersion  muxit  hisoblanadi.  SHunday  qilib  turg‘un  m/suvdagi 

emulsiyasini hosil kilish uchun gidrofil xossasi bo‘lgan, suvda yaxshi eriydigan va yog‘ tomchilari 

sathini  o‘rab  ustida  ximoya  parda  hosil  kila  oladigan  emulgator  kerak.  Suvning  yog‘dagi 

emulsiyasini  hosil  kilish  uchun  oleofil  yoki  yog‘da  yaxshi  eriydigan  emulgator  zarur.  Dispers 

fazadagi  tomchilarning  katta-kichikligi  sarflangan  energiyani  miqdoriga,  ikki  faza  o‘rtasidagi  sirt 

taranglik kuchini pasayishiga bog‘liq.  Ayniqsa  gomogenizatsiya usuli  bilan emulsiya tayyorlashda 

katta  mexaniq  kuch  sarflansa  turg‘un  emulsiya  hosil  kilish  mumkin.  Gomogenizatsiya  usulida 

emulsiyani faqatgina dispersligi oshmasdan, uning turg‘unligi ham oshadi. 

Ichish uchun ishlatiladigan emulsiyalar Emulsium ad usum internum. 

Emulsiyalar  -  dispers  faza  va  dispersion  muxitdan  tashqil  topgan  mikrogeterogen  sistema 

bo‘lib,  bir-birida  juda  kam  yoki  mutlako  erimaydigan  suyuqliklar  aralashmasiga  aytiladi. 

Emulsiyalar  dagal  disperslangan  (tomchilarning  diametri  1  dan  50  mkm  gacha)  yoki  mayda 

disperslangan  (zarrachalar  diametri  0,1  mkm)  sistemadir.  Amaliyotda  ko‘prok  qo‘llaniladigan 

emulsiyalar suv bilan yog‘ aralashmasidan tayyorlanadi. Bunda ―yog‖ shartli tushuncha bo‘lib, bu 

faza yog‘simon moddalardan va mineral yog‘lardan hamda kimyoviy jixatdan esa na yog‘lar va na 

mineral yog‘lar bilan xech bir umumiylikka ega bo‘lmasligi mumkin (xloroform, benzol va shunga 

o‘xshash  polyar  bo‘lmagan  suyuqliklardan  hosil  bo‘lishi  mumkin).  SHunga  o‘xshash  suyuqliklar 

emulsiyalarning ikki turini hosil qiladi (1.4.-jadval):  

 

1.4.-jadval  

---

71 

 

 

Faza 

Dispersion 

Muxit 

Emulsiyalarning turi va nomi 

yog‘ 

suv 

Moyning  suvdagi  emulsiyasi  (m/s)-  emulsiyaning  birinchi 

turi yoki to‘g‘ri emulsiya 

suv 

yog‘ 

-  suvning  moydagi  emulsiyasi  (s/m)  –  emulsiyasining 

ikkinchi turi yoki teskari emulsiyalar 

  

Emulsiya turlari quyidagi usullar bilan aniqlanadi: 

1.  Parafinli  plastinka  usuli:  yupka  qilib  parafin  surtilgan  shisha  plastinkaga  bir  tomchi 

emulsiya  tomizganda  tomchi  parafinga  shimilib  ketsa,  s/m  emulsiyasi  ekanligi  ma‘lum  bo‘ladi, 

agarda shimilib ketmasa, m/s emulsiyasi bo‘ladi. 

2. Suyultirish usuli: moyning suvdagi emulsiyasiga oz miqdorda suv qo‘shib suyultirilganda 

aralashsa — m/s emulsiyasi, moy bilan aralashsa — s/m emulsiyasi bo‘ladi. 

3.  Bo‘yash  usuli:  bunda  dispersion  muxit  bo‘yok  bilan  bo‘yaladi.  Bir  tomchi  aniqlovchi 

emulsiyaning  ustiga  suvda  eriydigan  bo‘yok  kukunidan,  masalan,  metilen  ko‘ki  kukuni  solib 

mikroskopda  ko‘rilsa  agarda  moyning  suvdagi  emulsiyasi  bo‘lsa  dispersion  muxit  xavo  rangga 

bo‘yalib,  bo‘yalmagan  yog‘  tomchilari  shar  shaklida  ko‘rinadi,  aksincha  suvning  moydagi 

emulsiyasi  bo‘lsa,  dispersion  muxit  bo‘yalmagan  bo‘lib,  tomchi  ustida  xavo  rang  kukun  ko‘rinib 

turadi.