Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

30-bob.  A Y IR B O SH L A SH   SH A R TN O M A SI

1.  A yirboshlash  sh a rtn o m a si  tu sh u n ch a si,  h u q u q iy  

b elg ila ri  va  predm eti

A y irb osh lash  to v ar  va  pul  m u n o sa b a tla rig a   aso slan g an   bozor 

iqtisodiyotida  ham   m uayyan  aham iyatga  ega.  Shu  boisdan  u  amaldagi 

fu q a ro lik   q o n u n   h u jja tla rid a   o 'zin in g   h u q u q iy   a so sla rin i  topgan. 

Ayirboshlash  b arter  deb  ham   yuritiladi.

A yirboshlash  deb  sh u n d a y   shartno m aga  aytiladiki,  unga  ko 'ra 

sh artn o m ada  qatnashuvchi  h a r  b ir  ta ra f  boshqa  ta ra fg a   bir  tovarni 

boshqa tovarga almashtirish yo'li bilan mulk qilib topshirish m ajburiyatini 

oladi  (FK ning  497-moddasi).  U ning  m ohiyati  sh u n d a k i,  sh a rtn o m a  

predm eti  bo'lgan  biron-bir  tov ar  ikkinchi  tarafga,  odatdagidek,  m azkur 

to v ar  qiym atini  um um iy  ekvivalent  bo'lgan  yoki  u nga  deyarli  teng 

keladigan  boshqa  bir  tovarga  ayirboshlanadi.  Dem ak,  m azkur  huquqiy 

m u n o sa b a t  o d a td a g i  s h a rtn o m a la r,  a y ta y lik ,  o ld i-so td i,  m ah su lo t 

yetkazib berish kabi shartnom alarga o'xshab, taraflarg a bu orqali kelishi 

m um kin  bo'lgan  m uayyan  pul  sum m alariga  talab-eh tiyo jlardan  kelib 

chiqm ay,  balki  bevosita  m a z k u r  sh a rtn o m a n in g   p re d m e ti  b o'lgan  

tovarga  bo'lgan  ehtiyojlardan  kelib  chiqadi.  Biroq  bu   shartnom a  ko'p 

hollarda  su b y ek tlar  o'rtasida  hisob-kitoblar  yo'lga  qo'yilm agan  yoki 

o'zaro  ishonch  bo'lm agan  inflyasiya  sharoitida  ken g   qo'llaniladigan 

sh artn o m alard an   biri  bo'lib  qolmoqda.  Rivojlangan  bozor  tizim ida  u 

ahyon-ahyonda  qo'llaniladi.

S h a rtn o m a n in g   yana  b ir  x u su siy a ti  sh u n d a k i,  sh a rtn o m a n in g  

mazm unidan  boshqacha  hoi  anglashilmasa,  ayirboshlanayotgan  tovarlar 

teng  qiymatli  deb  taxmin  qilinadi.  Ayni  paytda  tovarni  topshirish  va  uni 

qabul qilish xarajatlarini, h ar bir holda tegishli m ajburiyatlam i bajaradigan 

taraf  amalga oshiradi.  Shubhasiz,  boshqa  shartnom alarda  bo'lgani  singari 

ayirb o sh lash d a  h am   uning  p re d m e ti  hisoblangan  to v a rn in g   bahosi 

m uayyan  aham iyatga  ega.  Ba’zan  amaliyotda  ayirboshlash  predm etining 

qiymati  bir  xil  bo'lmaydi.  Bunday  hollarda  bahosi  ayirboshlashga  taqdim  

qilinayotgan  tovar  bahosidan  past  bo'lgan  tovarni  toshpirayotgan  taraf, 

agar  shartnom ada  haq  to'lashning  boshqacha  tartibi  nazarda  tutilm agan 

bo'lsa,  tovar  yoki  tovarni  tasarru f  qilish  hujjatlari  tog'irlangandan  so'ng 

kechiktirm asdan  baholardagi  farqni  to'lashi  lozim  bo'ladi.  FKning  242- 

m o d d a sig a   k o 'r a ,  a g a r   q o n u n ,  s h a rtn o m a   y o k i  m a jb u r iy a tn in g

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m ohiyatidan  boshqacha  hoi  anglashilm asa,  qarzdor  hisoblangan  taraf 

bunday  m ajburiyatni  kreditor  talab  qilgan  kundan  boshlab  yetti  kunlik 

m uddat  ichida  bajarishi  shart.

Ayrim  hollarda tovarlar o'rtasidagi yuqorida tilga olingan farq doimo 

ko n kret  belgilanaverm aydi.  Fuqarolik  qonunchiligining  m azm unidan 

anglashilishicha,  bunday  hollarda  shartnom ani  bajarganlik  uchun  xuddi 

shunga  o 'x sh a sh   vaziyatlarda  od atd a  sh unday  to v arlar,  ishlar  yoki 

xizmatlar uchu n  olinadigan baholar — haq to'lanishi kerak. Aynan bunday 

hollarda  ish  muomalasi  odatlari,  y a ’ni  odat  huquqi  normalari  qo'llaniladi 

(FKning  6-moddasi  tartibida).

A y irb o s h la s h   s h a rtn o m a s i  q u y id a g i  h u q u q iy   b e lg ila ri  bilan 

harakterlidir: