Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi


-§.  Shartnom adan  tashqari  majburiyatlar



Download 30,09 Mb.
Pdf ko'rish
bet418/424
Sana31.12.2021
Hajmi30,09 Mb.
#267670
1   ...   414   415   416   417   418   419   420   421   ...   424
Bog'liq
@mustaqilishlar Fuqarolik huquqi

6-§.  Shartnom adan  tashqari  majburiyatlar

B iz g a   m a ’lu m k i,  s h a r t n o m a d a n   t a s h q a r i   m a j b u r i y a t l a r  

tom onlarning  kelishuvi  asosida  em as,  balki  qonunda  ko'zda  tutilgan 

faktlarning sodir bo'lgani natijasida vujudga keladigan m ajburiyatlardir: 

bir  tom om lam a  h arak atlard an   kelib  chiqqan  m ajburiyatlar,  keltirilgan 

zarar  natijasida  vujudga  kelgan  m ajburiyatlar,  asossiz  boylik  orttirish 

va  hokazo.

O 'z b e k isto n   R e sp u b lik a si  F K n in g   1193-m oddasiga  k o 'r a ,  b ir 

tom on lam a  h a ra k a tla rd a n   kelib   ch iq q an  m a jb u riy a tla rg a   n isb atan  

quyidagi  qoidalar  qo'llaniladi:

m uk ofo tni  oshkora  rav ish d a   v a ’da  qilingan  holda  —  tom onlar 

o'rtasidagi o'zaro m unosabatlar m ukofot va’da qilgan shaxs mamlakatining

www.ziyouz.com kutubxonasi



huquqi  asosida  tartibga  solinadi;

vakolatlardan tashqari chiqib harakat qilish jarayonida, biron harakat 

q ay si  shaxsga  n isb atan   am alga  oshirilayotgan  bo'lsa,  u sh b u   shaxs 

m am lakati  huquqi  qo'llaniladi.

Z arar  yetkazishdan  kelib  chiqqan  m ajburiyatlar  (delits  unerlaubte 

Handlungen,  torts)  m ajburiyatlar  turining  eng  qadimgisi bo'lib,  fuqarolik 

huquqining  asosiy  institutlaridan  (omillaridan)  hisoblanadi.

Zarar  yetkazishdan  kelib  chiqqan  m ajburiyatlar  fuqarolik-huquqiy 

m a jb u riy a t  bo'lib,  u nda  ja b rla n u v c h i  (k red ito r)  q arz d o rd a n   (zarar 

yetkazuvchidan)  yetkazilgan  zaram ing  o'm ini  m a’lum  mulk  yoki  ashyo 

bilan  to'ldirishni  talab  qilish  huquqiga  ega.

U s h b u   m a jb u r iy a tla r n in g   v u ju d g a   k e lis h i  —  d e lik t,  y a ’ni 

huquqbuzarlikning  sodir  etilishi  hisoblanadi,  shuning  uchun  m as’uliyat 

delikt  deb  ataladi.

Z arar  yetkazishdan  kelib  chiqqan  m ajburiyalam ing  qatnashchilari 

fuqarolar,  yuridik  shaxslar  va  davlat  ham   bo'lishi  mumkin.  Bu  holda 

ko'rsatilgan  subyektlarning  h a r  biri  ham   zarar  yetkazuvchi  (delinkvent), 

h am   jabrlanuvchi  sifatida  chiqishi  m um kin1.

Zarar yetkazishdan kelib chiquvchi m ajburiyatlarning vujudga kelishi 

uchun  m a’lum  sharoitlar  bo'lishi  zarur.  Ushbu  sharoitlarning  mazmuni 

qonunlarda,  sud  amaliyotida  va  turli  m am lakat  doktrinalarida  m avjud 

bo'lgan tafovutlam i hisobga olgan  holda  ular o'rtasidagi m unosabat qator 

um um iy  xususiyatlarga  ega.

Ma’lumki,  bu m ajburiyatlar  huquqbuzarlik  natijasida  vujudga  kelib, 

jabrlanuvchining shaxsiga yoki mulkiga zarar yetkazadi. B undan tashqari, 

ushbu  huquqbuzarlik  harakati  aybli  bo'lishi  kerak.  Shunday  qilib,  zarar 

yetkazishdan  kelib  chiqqan  m ajburiyatlarning  vujudga  kelish  sharoitlari 

deb   quyidagilar  topiladi:  a)  huquqbuzarlik  harakati  (harakatsizligi),  b) 

zararning  mavjudligi,  v)  huquqbuzarlik  harakati  (harakatsizligi)  va  zarar 

o'rtasidagi  sababiy  bog'lanish,  g)  zarar  yetkazuvchining  aybi.

Shuni  ta ’kidlab  o'tish  zarurki,  keltirilgan  zaram ing  nafaqat  mulkiy 

shakli,  balki  «ma’naviy»  shakli  ham   o'm i  to'ldirilishini  talab  qiladi.  Bu 

haqda O'zbekiston Respublikasi FKning  1021— 1022-moddalarida m a’lum 

norm alar  aks  ettirilgan.  Mulkiy  zarar  tushunchasiga  keltirilgan  natural 

shakldagi  zarar  bilan birga,  qo'ldan  ketgan  foyda  ham   kiradi.  «Ma’naviy 

zarar» deganda biron shaxsning huquqbuzarlik harakatlari natijasida boshqa

1  Гражданское  право.  В  2-х  томах.  Том  2.  Учебник.  Под  ред.  Е.А.Суханова.  -  Мш.; 

Издательство  БЕК,  1993,  389-бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi



shaxsning  chekkan  ruhiy  yoki  jismoniy  azoblari  tushuniladi  (masalan: 

qoralovchi  m a’lum otlarni  tarqatish  yo‘li  bilan  shaxs  m anfaatiga  zarar 

yetkazish  yoki  xizmat  obro‘sini  tushirish,  hayotini  qisqartirish,  shaxsiy 

hayotiga  aralashish).  Inson  his-tuyg‘ularini  pul  bilan  o'lchash  m urakkab 

bir  masala  bo'lgani  uchun  keltirilgan  «ma’naviy  zarar»  uchun  moddiy 

kom pensatsiya  m iqdorini  va  to ‘lash  shartlarini  aniqlashda  sudlarning 

aham iyati  o‘sib  boradi.

X a lq a ro   x u su siy   h u q u q d a   z a ra r  y e tk a z ish d a n   kelib   c h iq q a n  

m ajburiyatlam i  vujudga  keltiruvchi  quyidagi  sharoitlar  ahamiyatli:

jabrlanuvchi  yoki  zarar yetkazuvchi  (deklikvent)  — chet  ellik shaxs.

Zararning о‘m ini to‘ldirish borasidagi delikventning harakatlari chet 

el  huquqiy  sohasiga  bog‘liq.

H u q u q iy   m u n o s a b a tla r   p r e d m e ti  c h e t  el  d a v la ti  h u d u d id a  

shikastlanadi.

Jabrlanuvchining  subyektiv  huquqi va  delikventning  yuridik  burchi 

(m ajburiyati)  b itta  davlatda  vujudga  kelib,  ikkinchi  davlatda  amalga 

oshiriladi.

Uchinchi shaxslarning huquqi chet el davlati qonunlari  bilan  himoya 

qilinadi.

Z arar o'rnini  to'ldirish to'g'risidagi  munozaralar chet el sudida ko'rib 

chiqiladi.

Z arar  o'rnini  to‘ldirish  to'g'risidagi  qaror  chet  el  davlatida  amalga 

oshiriladi.

Z arar  o'rnini  to'ldirishga  bo'lgan  huquq  chet  el  huquqiga  asosan 

m uhokam a  qilinuvchi  preyudision  faktlardan  kelib  chiqadi.

Z arar  yetkazishdan  kelib  chiqqan  m ajburiyatlarning  kollizion  — 

huquqiy  masalalari:

delikt  m ajburiyatning  asoslari  va  chegaralari  (delikt  m ajburiyat 

statusi);

keltirilgan  zarar  va  moddiy  zararning  hisobi;

jabrlanuvchi  m am lakat  huquqining  qo'llanish  imkoniyati;

ayrim   d a ’volarni  ko'rib  chiqish  uchun  ishlaming  sudga  tegishliligi.

Q o 'llan ish i  k e ra k   b o 'lg a n   h u q u q n i  belgilash  u c h u n   kollizion 

bog'lanishlar:

—  zarar  yetkazilgan  joy  qonuni;

—  zararli  oqibatlar  kelib  chiqish  joyi  qonuni;

—  zarar  yetkazuvchining  shaxsiy  qonuni;

1  Панов  В.П.  Международное частное  право:  Схемы.  Документы.  Учебное  пособие. 

М.,  Право  и  Закон,  1996,  58-бет.

www.ziyouz.com kutubxonasi




—  jabrlanuvchi  va  delikventning  fuqaroligi  qonuni  (ular  bir-biriga 

to‘g ‘ri  kelsa);

—  jabrlanuvchi  m am lakatning  qonuni;

—  jabrlanuvchining  turish  joyi  qonuni;

—  sud  qonuni  va  hokazo1.

0 ‘zbekiston Respublikasi FKning 1194-moddasida zarar yetkazishdan 

kelib  chiqqan  m ajburiyatlarga  nisbatan  quyidagi  kollizion  bog'lanishlar 

ko‘zda  tutilgan.

Zarar  yetkazish  oqibatida  kelib  chiqadigan  m ajburiyatlar  bo'yicha 

huquq va m ajburiyatlar zararni undirishni talab qilish uchun asos bo‘lgan 

h ara k a t  yoki  boshqa  holat  yuz  bergan  m am lakatning  huquqi  bo'yicha 

belgilanadi.

C h e t  eld a  z a r a r   y e tk a z ilg a n lig i  o q ib a tid a   k e lib   c h iq a d ig a n  

m ajburiyatlar  bo'yicha  huquq  va  burchlar,  ag ar  fuqarolar  yoki  yuridik 

shaxslar ayni bitta davlatdan bo'lsalar, shu davlat huquqi bilan belgilanadi.

A gar  zarar  o'rnini  qoplash  to'grisidagi  tala b   uchun  asos  bo'lgan 

h a ra k a t,  boshqa  holat  O'zbekiston  Respublikasining  qonun  h u jjatlari 

bo'yicha  g'ayriqonuniy  bo'lmasa,  chet  el  huquqi  qullanilmaydi.

Tovarni  sotib  olish,  biron  ishni  b ajarish   yoki  xizm at  k o 'rsa tish  

m unosabati  bilan  iste’m olchida  paydo  bo 'lgan   z a ra r  o'rnin i  qoplash 

to'g'risidagi talabnomaga nisbatan iste’molchining ixtiyoriga ko'ra quyidagi 

h uqu qlar  qo'llaniladi:

iste’molchining  turar-joyi  joylashgan  m am lakatning  huquqi;

ishlab  chiqaruvchi  yoki  biron  ishni  bajargan  yoki  xizmat  ko'rsatgan 

shaxsning  turar-joyi  yoki  manzili  joylashgan  m am lakatning  huquqi.

Asossiz boylik orttirish natijasida vujudga  keladigan m ajburiyatlarga 

nisbatan  boylik  orttirilgan  m am lakatning  huquqi  qo'llaniladi.

Agar asossiz boylik orttirish mol-mulkni sotib olish yoki tejab qolishga 

doir  asoslar  bekor  bo'lishi  natijasida  vujudga  kelsa,  qo'llaniladigan  bu 

huquq  asosi  bo'ysundirilgan  m am lakatning  huquqi  bo'yicha  belgilanadi. 

Asossiz  boylik  orttirish  tushunchasi  O'zbekiston  Respublikasining  huquqi 

bo'yicha  belgilanadi.  (O'zbekiston  Respublikasi  FKning  1196-moddasi).




Download 30,09 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   414   415   416   417   418   419   420   421   ...   424




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish