Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

3-§.  Tovarlar,  ishlar  va  xizmatlardagi  nuqsonlar  oqibatida 

yetkazilgan  zararning  o‘rnini  qoplash

Tovarlar,  ish  yoki  xizmatlar  tarkibiy  qismining  kamchiligi  yoxud 

nuqsonlari  oqibatida  fuqaroning  hayoti,  sog'lig'iga  hamda  mol-mulkiga 

zarar  yetkazilishi  oqibatida  zararni  qoplash  nafaqat  Fuqarolik  kodeksi, 

balki  “Iste’molchilarning  huquqlarini  himoya  qilish  to'g'risida”  gi  qonun 

bilan ham tartibga solinadi. Shu o'rinda ta’kidlash joizki, mazkur hujjatlar 

qoidalarini qo'llash doirasi va mazmuni jihatidan bir-biriga mos kelmaydi.

Delikt majburiyatlar qatorida tovarlar, ishlar, xizmatlardagi  nuqsonlar 

oqibatida yetkazilgan zarar jabrlanuvchi va zarar yetkazgan shaxs o'rtasida 

shartnomadan tashqari  majburiyatni vujudga  keltiradi.  Biroq jabrlanuvchi 

va  zarar  yetkazgan  shaxs  o'rtasida  shartnomaviy  munosabat  bo'lishi 

mumkinligini  e’tirof  etish  mumkin.  Tegishli  sifatda  bo'lmagan  tovar 

sotilganda, sotib oluvchida bir qator huquqlar paydo bo'ladi. Ular jumlasiga 

yetkazilgan  zararni  qoplash  ham  kiradi.  Bunday  huquq  shartnomaviy 

xarakterda  bo'lib,  oldi-sotdi  shartnomasi  bilan  tartibga  solinadi.  Basharti, 

sotib  olingan  tovaming  kamchiligi  tufayli  fuqaroning  hayoti,  sog'lig'i  yoki 

mol-mulkiga zarar yetkazilsa  va zararni undirish bo'yicha  kelib chiqadigan 

munosabat  shartnomadan  tashqari  deb  qaraladi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

FKning  1017-moddasiga  muvofiq,  tovaming  (ishning,  xizmatning) 

konstruktiv,  resepturaviy  yoki  boshqa  nuqsonlari  oqibatida,  shuningdek, 

tovar  (ish,  xizmat)  to'g'risidagi  maiumot  noto'g'ri  yoki  yetarli  emasligi 

oqibatida fuqaroning hayoti, sog'lig'i yoki mol-mulkiga, yuridik shaxsning 

mol-mulkiga  yetkazilgan  zarar  sotuvchi  yoki  tayyorlovchi  (ijrochi) 

tomonidan,  ularning  aybidan  va  jabrlanuvchi  ular  bilan  shartnoma 

munosabatlarida  bo'lgani  yoki  bo'lmaganidan  qat’iy  nazar,  qoplanishi 

lozim. Ushbu qoidalar iste’mol maqsadlarida xarid qilinganida qo'llaniladi.

Boshqacha  so'z  bilan  aytganda,  zarar  ko'rgan  shaxs  boiib  xaridor 

(buyurtmachi),  xaridor  (buyurtmachi)ning  oila  a’zolari,  sotib  oluvchidan 

boshqa  huquqiy  asoslarda  tovar  (buyurtma)ni  olgan  shaxs  va  boshqalar 

boiishi  mumkin.  Jabrlanuvchilar  b o iib   ham  jismoniy,  ham  yuridik 

shaxslar  boiishi  mumkin.

Javobgar  shaxs  boiib  sotuvchi  va  tayyorlovchi  (ijrochi)  boiadilar. 

Javobgar  sotuvchi  va  tayyorlovchi  (ijrochi)  sifatida  har  qanday jismoniy 

va  yuridik  shaxslar  boiishi  mumkin.  Qaysi  biridan  zararni  undirish 

jabrlangan shaxsning o'ziga bog'liq. Jabrlanuvchi birdaniga ikkala javobgar 

shaxsga  murojaat  etib,  solidar  javobgarlikka  tortishi  mumkin.  Agar 

jabrlangan  shaxslar  bir  nechta  boisa,  u  holda  har biri  mustaqil  ravishda 

xohlagan javobgar  shaxsga murojaat  etishi  mumkin.

“Iste’molchilarning  huquqlarini  himoya  qilish  to'g'risida”gi  qonun 

iste’molchiga tovar (ish, xizmat)ning nuqsonlari tufayli yetkazilgan mulkiy 

javobgarlikni vujudga keltiruvchi holatlar va buning natijasida  qoplanishi 

zarur  boigan  oqibatlar  ko'rsatilgan.  Mazkur  qonunning  20-moddasida 

tovaming  quyidagi  kamchiliklari  yuzasidan  javobgarlik  belgilanadi:

-  tovaming  tuzilishiga;

-  tovaming  ishlab chiqarilishiga;

-  tovaming  tarkibiga;

-  tovaming  boshqa  jihatlaridagi  nuqsonlarga.

Odatda,  tovarning  tuzilishi  deganda,  uning  belgilangan  shakl- 

shamoyili,  mavjud  standartlarga  mosligi,  muayyan tassavur doirasidaligi, 

tegishli  maqsad  uchun  foydalaniladigan  tovar  turkumidagi  boshqa 

tovarlarga  o'xshashi  tushuniladi.  Masalan,  oddiy  piyola  yoki  ruchkaning 

tuzilishini  tasavvur  qiladigan  bo'lsak,  piyola  konussimon  shakldagi  atrofi 

yassi  qilib  ishlangan  suyuqlik  iste’mol  qilishga  mo'ljallangan  predmet 

hisoblansa,  ruchka  o'z  shakl  shamoyiliga  ko'ra,  qoida  yozish  uchun

1  Муаллифлар  жамоаси.  Узбекистон  Республикасининг  “Истеъмолчиларнинг 

ХУКУКларини 

химоя  кипиш  туфисида”ги  конунгига  шарх-Т.:  Узбекистон.  2005  .

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qulay  bo'lgan  ashyo  hisoblanadi1.

Tovarning  ishlab  chiqarilishidagi  nuqson  bu  tovar  (  maxsus idish  va 

o'ramda  sotiladigan  tovarlarda)  dagi  uni  ishlab  chiqarish  jarayonida 

vujudga  kelgan  lekin  oddiy  ko‘zdan  kechirish  jarayonida  aniqlashning 

imkoni  bo'lmagan  kamchiliklar  hisoblanib,  tovardagi  bunday  nuqsonlar 

u  ishlab  chiqarilib  tegishli  sotuvchilarga  topshirilishidan  oldin  vujudga 

kelgan bo‘lishi kerak. Ishlab chiqarilishi davomida tovarda vujudga kelgan 

kamchilik  (nuqson)ni  ishlab  chiqaruvchi  bilgan  yoki  bilmaganidan  qat’iy 

nazar  iste’molchi  oldida  javobgardir.  Zero,  bunday  nuqson  tovar  ishlab 

chiqarilish  jarayonidagi  kamchilik  va  tovar  ishlab  chiqaruvchining  ishga 

bo'lgan  noto‘g‘ri  munosabatidan  kelib  chiqqan  hisoblanadi.

Tovarning  tarkibi  atamasi  o'zida  tovarning  butligi,  uning  komplekti 

iboralarini  ifodalaydi.  Odatda  “tarkib”  so‘zi  murakkab  ashyolar  (agar 

turli  xil  ashyolar  birikmaning  mohiyati  bilan  belgilanadigan  vazifasi 

bo'yicha  foydalanish  imkonini  beradigan  yaxlit  bir  butunni  tashkil  etsa, 

ular  bitta  ashyo  (murakkab  ashyo)  hisoblanadi  (FKning  91-moddasi). 

Tovarning  tarkibiga  nafaqat  muayyan  qismlar,  balki  umumiylikka  ega 

bo'lgan  bir  necha  alohida  (mustaqil)  ashyolar  ham  kiradi.

Resepturaviy  nuqsonlar  esa  tovarning  ichki  tuzilishi,  tarkibi  va 

tovardan  foydalanish  qoidalaridagi  kamchiliklar  bo'lib,  bunday  nuqsonlar 

odatda,  iste’molchining  e’tirozi  asosida  mutaxasislar  tomonidan  aniqlanadi. 

Har  qanday  tovar  sotilayotganda,  uning  tarkibi  to'g'risidagi  ma’lumotlar 

tovarning o'zida yoki tovarga qo'shib xaridor (iste’molchi) ga topshiriladigan 

boshqa  hujjatda  ko'rsatilishi  kerak.  Mansub  ashyo  va  hujjatlar jumlasiga 

tovarning  sifat  sertifikati,  tovardan  foydalanish  yo'riqnomasi,  texnik 

pasport,  xavfsizlikni  ta’minlovchi  moslama,  qulf  uchun  kalit,  televizor 

uchun pul’t va boshqalar kiradi Bunday ashyo va hujjatlami topshirmagan 

sotuvchi  sotib  oluvchiga  yetkazilgan  zararni  qoplash  majburiyatini  oladi.

Sotuvchi  (ishlab  chiqaruvchi,  ijrochi)  zararni  qoplashi  lozim  bo'lgan 

holat  sifatida  qonun  iste’molchining  hayoti,  sog'lig'i  yoki  mol-mulkining 

xavfsizligini ta’min eta olmaydigan materiallar, uskunalar asbob-anjomlar 

yoki  boshqa  vositalar  qo'llanilishi  oqibatida  iste’molchining  hayotiga, 

sog'lig 'iga   yoki  m ol-m ulkiga  yetkazilgan  zararni  keltirib  o'tadi. 

Iste’molchiga  taqdim  etilayotgan  har  qanday  tovar,  ish,  xizmat  yoki 

boshqa  narsalar  uning  hayotiga,  sog'lig'iga  va  mol-mulkiga  zarar  etishi 

xavfini  tug'dirmasligi  lozim.  Shu  jumladan,  ish  bajarish  yoki  xizmat 

ko'rsatishda  ijrochi  tomonidan  qo'llanilayotgan  materiallar,  uskunalar, 

asbob-anjomlar  va  boshqa  vositalar  (masalan,  ish  bajarishda  ijrochi 

tomonidan  foydalanilayotgan  transport  vositasi  yoki  boshqa  oshiqcha 

xavf  manbayi)  ham  iste’molchining  yuqorida  sanab  o'tilgan  subyektiv

599

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

huquqlariga  zarar  yetkazmasligi  zarur.

FKning  1018-moddasiga  asosan,  tovarning  nuqsonalari  oqibatida 

yetkazilgan  zarar  jabrlanuvchining  tanloviga  ko‘ra  tovaming  sotuvchisi 

yoki  tayyorlovchisi  tomonidan  qoplanishi  lozim.

Ishning  (xizmatning)  nuqsonlari  oqibatida  yetkazilgan  zarar  ishni 

bajargan  yoki  xizmatni  ko'rsatgan  shaxs  (ijrochi)  tomonidan  qoplanishi 

lozim.

Tovar  (ish,  xizmat)  kimdan  sotib  olinganligi  (ish  yoki  xizmat  kim 

tomonidan  bajarilganligi)ni  aniqlash,  bu  tovarni  kim  ishlab  chiqqanligini 

bilish  hisoblanadi.  Iste’molchining  (ya’ni  zarar  yetkazilgan  iste’molchining) 

sotuvchi  (ishlab  chiqaruvchi,  ijrochi)  bilan  shartnoma  tuzgan  yoki 

tuzmaganligidan  qat’iy  nazar,  har  qanday  iste’molchining  tovar  (ish, 

xizmat)ning  nuqsoni  tufayli  yetkazilgan  zararni  qoplanishini  talab  qilish 

huquqiga  egaligi,  bu  iste’molchining  mutlaq  huquqi  hisoblanmasa-da, 

uning  subyektiv  huquqi  sifatida  muhim  ahamiyatga  ega  hisoblanadi.

Iste’molchiga  yetkazilgan  zarar  uchun,  yetkazilgan  zararni  qoplash 

bilan  birga  quyidagi  javobgarlik  choralari  ham  qo'llanilishi  mumkin:

-  shartnomada  yoki  qonunda  belgilangan  neustoykani  to'lash;

-  burchni  natura  holda  bajarish  va  qo'shimcha  ravishda  jarima 

to'lash;

- majburiyatni qarzdor (biz ko'rib chiqayotgan masalada esa sotuvchi 

(ishlab  chiqaruvchi,  ijrochi))  hisobidan  bajarish;

-  tovar  (ish  yoki  xizmat)  dagi  nuqsonlarni  tekinga  bartaraf  etish 

bilan  birga  yetkazilgan  zarani  qoplashni  ham  talab  qilish.

Ushbu  javobgarlik  choralarining  barchasi  iste’molchining  xoxish- 

irodasi  yoki  qonun  va  shartnomaga  m uvofiq  hamda  m ajburiyat 

mohiyatidan  kelib  chiqib  belgilanadi.

Iste’molchiga  zarar  yetkazilganda  qo'llaniladigan  javobgarlik 

choralari  jumlasiga  boy  berilgan  foydani  undirish  kirmaydi.

“ Iste’molchilarning  huquqlarini  himoya  qilish  to‘g ‘risida”gi  qonunda 

iste’molchining  hayoti,  sog‘lig‘i  yoki  mol-mulkiga  yetkazilgan  zararning 

qoplanishi  lozim  bo‘lgan  muddatlari  belgilangan:

-  normativ hujjatlarda nazarda  tutilgan tovaming xizmat  (yaroqlilik) 

muddati  mobaynida;

-   bunday  muddatlar  belgilanmagan  taqdirda  esa,  tovar  ishlab 

chiqarilgan  (ish,  xizmat  qabul  qilingan)  paytdan  e ’tiboran  o ‘n  yil 

mobaynida.

Yaroqlilik  muddati  va  xizmat  muddati  davomida  tovar  (ish  yoki 

xizmat)ning  benuqson  ishlashi  va  xizmat  qilishi  yuzasidan  javobgarlikni

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sotuvchi  (ishlab  chiqaruvchi,  ijrochi)  o‘z  zimmasiga  oladi.  Belgilangan 

muddat  mobaynida  zarar  yetkazilsa,  zarar  undirilishi  mumkin.  Biroq 

ushbu  muddatlar  o'tgan  boisa,  zarar  undirilmaydi.

Uzoq  muddat  foydalanishga  moijallangan  tovarlarni  nazarda  tutib, 

bunday tovarlaming nuqsonlari tufayli yetkazilgan zararni qoplash uchun 

o'n  yillik  (ancha  uzoq)  muddatni  belgilaydi.  Ana  shu  10  yil  mobaynida 

tovar  (ish,  xizmat)  dagi  nuqsonlar  tufayli  iste’molchiga  yetkazilgan  zarar 

qoplansa,  10  yildan  so'ng  yetkazilgan  zarar  qoplanmaydi.

FKning  1019-moddasi  talablariga  muvofiq,  bunday  muddatlardan 

tashqari  zarar  quyidagi  hollarda  qoplanishi  lozim:

1)  Qonun  talablari  buzilib,  yaroqlilik  muddati  belgilanmagan  boisa;

2) Tovarni sotib olgan, ishni bajartirgan yoki xizmatdan foydalangan 

shaxs  yaroqlilik  muddati  tugaganidan  keyin  zarur  boigan  harakatlarni 

bajarilmagan taqdirda  kelib chiqishi mumkin  boigan oqibatlar to'g'risida 

ogohlantirilmagan  boisa.

O'zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining  1995  yil  12 

oktabrdagi  “O'zbekiston  Respublikasi  aholisiga  maishiy  xizmat  koi'satish 

Qoidalari” haqidagi qarorida buyurtmachi maishiy xizmat sifatiga nisbatan 

boigan e’tirozlarini  buyurtmani  qabul  qilish  va  berish joyida  belgilangan 

kafolat  muddatlari  mobaynida,  kafolat  muddati  bo'lmagan  taqdirda  esa 

e’tirozlarni buyurtmani olish vaqtida bildirishga haqlidir, deb belgilangan. 

Mazkur  Qoidalar  alohiga  maishiy  xizmat  ko'rsatish  qoidalari  maishiy 

xizmat  ko'rsatish  sohasida  iste’molchilar  bilan  bajaruvchilar  o'rtasidagi 

munosabatlarni tartibga soladi hamda O'zbekiston Respublikasi hududida 

maishiy  xizmatlar  ko'rsatish  (ishlarni  bajarish)  bilan  shug'ullanadigan 

mulkchilik  shakllari  va  idoraviy  bo'ysunishidan  qat’iy  nazar,  barcha 

yuridik  va  jismoniy  shaxslarga  tatbiq  qilinadi.

Qoidalar  buyurtmani  qabul  qilish,  rasmiylashtirish,  bajarish,  berishga, 

buyurtmachi  bilan  hisob-kitob  qilishga  quyiladigan  talablami,  shuningdek, 

xo'jalik yurituvchi subyekt va buyurtmachining mulkiy javobgarligini belgilaydi

Buyurtmani  uyda  bajarish  uchun  xodimlar  buyurtmachi  bilan 

kelishilgan  vaqtda  kelmasa,  buyurtmachi  xo'jalik  yurituvchi  subyektdan 

yetkazilgan  moddiy  zararni  to'lashni  talab  qilishga  haqli  boiadi.  Agar 

xizmat ko'rsatuvchi xo'jalik yurituvchi subyekt bo'lsa, buyurtmachi e’tirozini 

darhol,  qo'shimcha  o'rganish  va  tekshirishni  talab  qiladiganlarini  esa  - 

e’tiroz bildirilgan  kundan boshlab  15  kun mobaynida  ko'rib chiqishi kerak.

Shuningdek, xo'jalik yurituvchi  subyektning shartnoma shartlaridan 

ish  sifatini  yomonlashtiradigan  darajada  chetga  chiqsa  yoki  boshqa 

kamchiliklar  bilan  bog'liq  da’volar  buyurtmachi  tomonidan  ish  qabul

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qilib  olingan  kundan  boshlab  6  oy  mobaynida,  agar  nuqsonlarni  ishni 

qabul  qilib  olishning  oddiy  usulida  aniqlash  mumkin  bo'lmasa  ish  qabul 

qilib  olingan  kundan  boshlab  bir  yil  mobaynida  berilishi  mumkin.

Qurilma  va  inshootlardagi  ishni  qabul  qilib  olishning  oddiy  usulida 

aniqlanishi  mumkin  bo'lmagan  kamchiliklarga  oid  da’voni  buyurtmachi 

ish qabul qilib olingan kundan boshlab uch yil mobaynida berishi mumkin.

Agar  shartnomada  kafolat  muddati  nazarda  tutilgan  va  ishdagi 

nuqsonlar to'g'risidagi murojaat kafolat muddati doirasida berilgan bo'lsa, 

da’vo  muddati  nuqson  to'g'risida  murojaat  qilingan  kundan  boshlanadi.

Buyurtma  sifatsiz  bajarilgan  taqdirda  xo'jalik  yurituvchi  subyekt 

buyurtmachiga  ish  va  xizmatlarning  buyurtmani  bajarish  vaqtidagi 

qiymatining  20  foizi  miqdorida  aybona  to'laydi.

Bajaruvchi  va  buyurtmachi  o'rtasidagi  munosabatlar  yuzasidan 

nizolar  ushbu  xo'jalik  yurituvchi  subyektlar  rahbariyati  yoki  sud  orqali 

hal  qilinishi  mumkin.

Shuningdek,  FKning  1020-moddasida  tovarning,  ishning,  xizmatning 

nuqsonlari  oqibatida  yetkazilgan  zarar  uchun  javobgarlikdan  ozod  qilish 

asoslari belgilangan. Unga muvofiq tovaming sotuvchisi yoki tayyorlovchisi, 

shning  (xizmatning)  ijrochisi,  zarar  yengib  bo'lmas  kuch  ta’sirida  yoki 

iste’ molchi  tovarlarni  saqlash  yoki  ulardan  (ishning  natijalaridan, 

xizmatlardan) foydalanish yuzasidan belgilangan qoidalami buzishi oqibatida 

yetkazilganligini  is’botlagan  hollarda  javobgarlikdan  ozod  qilinadi.