|
Turkiya turk tilidagi forscha so'zlar qatori
ab [āb] آب
abadi [ābādī] آبادی
abanoz [ābnūs] آبنوس
abat [ābād] آباد
abdest [ābdest] آبدست
abdesthāne [abdesthane آبدست خانه
afacan [āfet-i cān] جان آفت
aferin [āferin] آفرین
âfitab [āftāb] آفتاب
aşiyan [āşiyān] آشیان
aşüfte [āşofte] آشفته
ateş [āteş] آتش
آتش باز [āteşbāz [ateşbaz
ateşin [āteşīn] آتشین
ateşperest [āteşperest] آتشپرست
avare [āvāre] آواره
avaz [āvāz] آواز
avize [āvīz] آویز
ayin [āyīn] آیین
ayinecem [āyīn-e cem’] جمع آیین
ayna [āyine] آینه
azade [āzāde] آزاده
azar [āzār] آزار
azat [āzād] آزاد
azer [āzer] آذر
Azeri [āzerī] آذری
bādcāh/bāce [baca باجه \ باد جاه
bacak پاچه
küşade [goşāde] گشاده
küşat [goşād] گشاد
küşayiş [goşāyeş] گشایش
laciverdî [lāciverdī] الجوردی
lacivert [lāciverd] الجورد
laden [lāden] الدن
menekşe [benefşe] بنفشه
menent [manend] مانند
meneviş [meneviş] منویش
menteşe [bendkeşe] بندکشه
mercanköşk [merzengūş] مرزنگوش
mercimek [mercimek] مرجمک
merdane [merdāne] مردانه
merdikıpti [merd-e kıptī] قبطی مرد
merdiven [nerdebān] نرد
zülfüyâr [zolf-e yār] یار زلف
zülüf [zolf] زلف
Zümrüdüanka [sīmorğ u ‘anḳa] عنقا و سی
XULOSA
Turkiy tilga arab va fors tilidan o‘zlashgan so‘zlarni o‘rganish ancha murakkab va o‘ta qiziqarlidir. Hozirgi turk tili lug'atida arab va fors tillardan kirgan o‘zlashmalar mavjud bo‘lib, turkiy o‘zlashmalar ana shu o‘zlashmalarning bir qismi hisoblanadi. O‘zlashmalar fors va arab tili leksikologiyasidagi dolzarb mavzularidandir, chunki ular boshqa tillardan kirgan o‘zlashmalar singari turk tili lug‘at tarkibining boyishiga xizmat qiladi. Fors va arab tildan turk tiliga o‘zlashgan so‘zlar mavzusi mukammal o‘rganilmagan bo‘lsa ham, bu mavzuga qiziqish ancha avvalroq boshlangan. Xususan, A. Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida fors va turkiy tillarni o‘zaro chog‘ishtirib bir qancha turkiy so‘zlarni fors (sort) tilida mavjud ekanligini qayd etib o‘tgan. Shuningdek, bu asarda hozirda ham faol bo‘lgan turkiy so‘z yasovchi qo‘shimcha haqida ham ma’lumotlar berilgan. D. Rahimli ham fors tilidagi turkiy o‘zlashmalarni tadqiq etgan. U kitobida fors tilining og‘zaki tilida va shevalarida uchraydigan ikki yuzdan ortiq turkiy leksik birliklarni keltirib, ularning fors va turkiy tillardagi ma’nolari, qaysi lahjalarda ishlatilishini yoritib bergan, shuningdek, o‘zlashmalarni struktura jihatdan ham tahlil qilgan. Eronda ham bu mavzuga qiziqish oxirgi vaqtlarda ko‘payib borishi bilan xarakterlidir. Turkiy o‘zlashmalar asosan fors va arab tili izohli lug‘atlarida qisqagina yoritilgan, ba’zan ularning etimologiyasi ham berilgan. Bu an’ana zamonaviy fors va arab leksikografiyasiga ancha avval yaratilgan tarixiy-izohli lug‘atlardan meros bo‘lib qolgan. Turkiy o‘zlashmalar asosan islomdan keyingi davrlarda o‘zlashgan. Fors va arab tilidan o‘zlashmalar XVI asrdan boshlab turk tiliga kirib kelishi keskin oshdi. Ayniqsa, turkiy sulolalarning Erondagi hukmronliklarining ta’siri katta bo‘ldi.
O`zbek tiliga arab tilidan so`z o`zlashish jarayoni uzoq davom etgan. Yaqin vaqtlargacha o’zbek tili leksikasidagi rus o’zlashmalariga katta imtiyoz berilib, o’zbek tili lug’at tarkibining baynalmilal so’zlar qatlami tarzida qadrlanib kelindi. Aslida bunday yuksak baho o’zbek tili leksikasidagi arab o’zlashmalariga nisbatan aytilsa, ma’qul bo’lardi. Negaki, arab lug’aviy o’zlashmalari islom dinidagi turkiy va turkiy bo’lmagan barcha xalqlar tilida ham mavjud. Bu narsa arab lug’aviy o’zlashmalarining olamshumul va umumbashariy xususiyatlari hisoblanishi shubhasiz. Shu bois arab lug’aviy o’zlashmalarini tadqiq etish katta ilmiy-amaliy ahamiyat kasb etadi. Izlanishlarimizdan, shu narsa ma’lum bo`ldiki, arab o`zlashmalari leksikaning boyib borishi, so`z yasalishining kengayishi, shuningdek,iboralar yasalishida salmoqli o`rin egallaydi.Arabcha o`zlashmalar tilimizga shu qadar singib ketganki, bugungi kunda so`zning tilimizda muqobili bo`lsa-da, voz kechmaymiz.
Kurs ishimizni yakunlar ekanmiz, olib borgan kichik tadqiqotimiz so‘ngida bu mavzu turk tilida dolzarb mavzulardan ekanligiga, hali ko‘plab izlanishlar, tadqiqotlar talab qilishiga, o‘z yechimini kutayotgan muammolar ko‘p ekanligiga guvoh bo‘ldik.
Do'stlaringiz bilan baham: |
