O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim vazirligi

Rus (kirill) yozuvi asosidagi alifbolar

Lotin alifbosidan eroniy zabon xalqlar taxminan 10 yilcha foydalanishdi.

1939-40-yillarda lotin alifbosi har bir tilga moslashtirilgan kirill (rus) alifbosi bilan olmoshtirildi. Bu qarorni asosiy maqsadi boshqa xalqlar qatori eroniyzabon xalqlarni ham tezroq rus tiliga o‘rgatish va rus tili orqali rus madaniyatini boshqa xalqlarga singdirish edi.
O‘RTA ASRLARDA FORS (TOJIK) TILIDA YARATILGAN

YOZMA ADABIYOT VA YOZUV

(IX-XU ASRLAR)
Arablar istilosidan keyingi birinchi asrlardagi eroniy tillardagi yozuv

Yangi eroniy til davrining ibtidosi fors (tojik) tilida yozilgan ilmiy va badiiy adabiyotning gullab-yashnashi bilan belgilanadi. Bu davrda fors (tojik) tilida yozilgan adabiyotlardan boshqa biror eroniy tillarda yozilgan manbalarni ko‘rmaymiz. Ma’lumki, Xuroson va Movaronahrda fors tili axolining jonli tiliga aylangan edi. Biroq fors tilining yozuv tili yozma adabiyot tili va ish yuritish tiliga aylanib yanada kattaroq hududga tarqalganini ta’kidlab o‘tishimiz zarur. Agar VIII-IX asrlarda fors (tojik) tili Eronning janubiy-g‘arbiy qismi, Xuroson va Movaronahrda aholining jonli tili bo‘lib xizmat qilgan bo‘lsa, adabiy til sifatida esa Ozarbayjon, Kurdiston, Kichik Osiyo, Hindiston va Xitoy Turkistoniga tarqalgan edi. Ya’ni fors adabiy tilidan faqat fors-tojiklar emas, balki kurdlar, afg‘onlar, hindlar, ozarbayjonlar va deyarli hamma turkiyzabon xalqlar foydalanishgan. Bu yerda shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, kurd tilida badiiy adabiyot XII asrning o‘rtalarida, afg‘on (pashtu) tilida esa XV-XVI asrlarning boshlarida yaratilgandir. Arablar istilosidan keyingi birinchi asrlarda fors tilida yozilgan adabiyotlar arablar istilosigacha bo‘lgan davrga nisbatan kam yaratilgan edi. Bu davrda fors tilida diniy (aksariyat zaroastriy, moniy va nasroniy) adabiyotlar yaratish yoki ko‘chirib yozish va tarjima qilish ishlari davom etardi. Albatta bunday asarlar otashparastlar, moniychilar va nasroniy jamoalarida yaratilardi. O‘z dinlariga sodiq qolgan bunday jamoalarning sonlari asta-sekin kamayib borardi. Bu mavzuda yaratilgan asarlar arab lashkarboshilari va keyinchalik yerlik hokimlar tomonidan yoqib yuborila boshlandi. Shunday usul bilan ko‘plab O‘rta Osiyo va Eronda yaratilgan asarlar yo‘q qilinib yuborildi. Bunday xolatlar shu kunlarda Afg‘onistonda ham uchrab turibdi. Afg‘onistonda vaqtincha hukumronlik qilib turgan Tolibonlar xarakatining rahbari Mulla Umar va uning safdoshlari fatvosi bilan Afg‘onistonning shimoliy qismidagi budda dinining san’at asarlari va haykallari yo‘q qilib yuborildi. Arab alifbosida yaratilgan adabiyotlar masalasiga kelsak, arab alifbosi arablar istilosidan so‘ng darrov fors tiliga moslashtirilmadi. VIII asrning o‘rtalarigacha Xurosonda fors alifbosidan (pahlaviy alifbosi asosida) foydalanib kelishgan va xat yozuvchi mirzalarni «magamiy»lar deb atashgan. Ular eronliklar bo‘lishib, islom dinini qabul qilmaganlar. Bu haqda al-Jahshiyoriyning (942-yilda vafot etgan) guvohlik berishicha forslar faqat 742-yildagina fors (pahlaviy) xatidan voz kechib, arab alifbosiga o‘tganlar. Va shu yildan boshlab arab tili va arab yozuvi Xuroson va Mavoranahr hududida idora ishlarida majburiy ravishda qo‘llanila boshlandi.