Toshkent davlat iqtisodiyot

Xalqaro standartlashtirishda qatnashuvchi xalqaro tashkilotlar. BMT ning Yevropa komissiyasi - bu BMT dagi EKOSOS ning organidir. (BMT ning iqtisodiy, ijtimoiy kengashi). Bu tashkilot avval 1947 urushdan zarar ko’rgan mamlakatlarga yordam ko’rsatuvchi vaqtincha tashkilot sifatida tashkil etilgan. Keyinchalik 1951 yilda BMT ning EKOSOSi EIK vakolatlarini belgilanmagan muddatga BMT doirasida davlatlararo iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishda faoliyat yo’nalishlarini aniqlagan holda uzaytirish bo’yicha qaror qabul qildi. BMT EIK ning standartlashtirish sohasidagi asosiy vazifasiga hukumat darajasidagi standartlashtirish siyosatidagi asosiy yo’nalishlarini ishlab chiqish va bu sohadagi afzalliklarni aniqlashdan iboratdir.
BMT ning oziq – ovqat va qishloq xo’jalik tashkiloti (FAO). Bu tashkilot 1945 yilda BMT ning hukumatlararo ixtisoslashgan tashkilot sifatida tashkil topgan. Uning a’zolari tahminan 160 davlatdan iborat. Tashkilotning Nizomga ko’ra maqsadi - xalqlar hayoti va ovqatlanish darajasini ko’tarish bo’yicha individual va hamkorlikdagi harakatlar orqali umumiy farovonlikni ko’tarishga, ishlab chiqarish unumdorligini oshirishga hamda oziq – ovqat va qishloq xo’jalik mahsulotlarini taqsimlashga, qishloq aholisining yashash sharoitini yaxshilashga ko’maklashishdir.
Sog’liqni saqlash umumjahon tashkiloti (SSUT). Bu tashkilot 1948 yilda BMT ning iqtisodiy va ijtimoiy Kengashi tashabbusiga ko’ra tashkil etilgan va
BMT ning ixtisoslashgan tashkiloti hisoblanadi. SSUT ning Nizom bilan aniqlangan maqsadi - barcha xalqlar sog’ligini yuqori darajaga ko’tarishdir. (Sog’lik - jismoniy, ruhiy va ijtimoiy farovonlik yig’indisi sifatida talqin etiladi). SSUT 1977 yilda o’zining strategiyasi qilib, umumiy sog’likka 2000 yilgacha erishishni belgilab oldi. Bu tashkilotga 180 dan ortiq davlatlar, jumladan Rossiya ham - a’zodir. SSUT shug’ullanadigan keng doiradagi muammolar ichida asosiy e’tibor sog’liqni saqlash xizmatini rivojlantirishga, kasalliklarni oldini olish va ular bilan kurashishga, keng doiradagi sogliqni saqlash kadrlarini tayorlashga, atrof muhitni yaxshilashga qaratilgandir. SSUT ISO da konsultativ statusga ega va 40 dan ortiq qo’mitalar ichida ishtirok etadi. Xususan, ichimlik suvi sifatiga e’tibor berib ichimlik suvlari uchun quvurlarni standartlashtirish bo’yicha, ishlarda, shuningdek bunda foydalaniladigan plastmassalar va ularga talablar qo’yishda qatnashgan.

2. 
   Maxsulot sifatini ta’minlash tizimlarining xalqaro standartlari Sifatni boshqarish jahon tajribasi standartlashtirish bo’yicha xalqaro
   

tashkilot (ISO) tomonidan 1987 yil martida qabul qilingan va 1994 yilda yangilangan xalqaro standartlar ISO 9000-9004 paketiga asoslangan. ISO 9000 standarti firma faoliyatidagi konkret holatga muvofiq standartlarni tanlash va foydalanish bo’yicha boshqaruv ko’rsatmalariga ega. ISO 9004 standarti - bu korxonada (firmada) sifat ustidan umumiy boshqaruv uchun uslubiy qo’llanmadir. ISO 9001-9003 standartlari esa ishlab chiqarish jarayonlarining turli xil bosqichlarida sifatni ta’minlash tizimlarining modellaridir. ISO 9000 standartida firma yoki korxona ichida sifatni ta’minlash – umumiy boshqaruv predmeti ekanligi alohida ajratib ko’rsatilgan. Lekin gap shartnoma tuzish haqida ketayotganida, ekstportyorda sifatni ta’minlash tizimining holati kontragent, hamkorning ishonchliligini tasdiqlashga xizmat qiladi. Shunga bog’liq ravishda shartnoma tuzishdan oldin shartnomada eksportyorda sifatni ta’minlash tizimini ISO 9001-9003 standartlaridan birortasiga muvofiq kelishini baholash sharti ko’zda tutilgan bo’lishi mumkin. Baholashni importyorning o’zi yoki bo’lmasa tomonlar kelishuviga asosan biror neytral tashkilot amalga oshirishi mumkin. Agar tizim sertifikatlashtirilgan va kontragent bu muvofiqlik sertifikatini tan olsa baholashning keragi ham bo’lmaydi. Raqobatbardosh xorijiy firmalarning tajribasi shuni ko’rsatdiki, sifatli, haridorlarning talabiga javob beradigan tovar bozorni har tomonlama o’rgangan holda ishlab chiqarilishi mumkin va bu tajriba quyidagi standartda ifoda etiladi. Sifatni ta’minlash tizimi butun sifat tarmog’iga tegishli bo’lgan chora - tadbirlar yig’indisidan iborat. Sifat boshqaruvi tizimining tashkiliy tuzilishini firma faoliyatining umumiy boshqaruv jarayoniga kushilib ketadi.
Sifat boshqaruvi tizimida marketing vazifasining mohiyati maqsadli bozor izlash va tanlashdan, mahsulot sifatiga bo’lgan talablarni o’rnatishdan, bu mahsulotga (xizmatga) bo’lgan talabni, bozor izlash va tanlashdan, mahsulot sifatiga bo’lgan talablarni o’rnatishdan, bu mahsulotga (xizmatga) bo’lgan talabni, bozor sig’imini aniqlashdan, bu bozor segmenti mijozlarning to’liq tavsifnomasini tuzishdan iborat. Bu axborot, haridorlarning tovar sifati, narhi, etkazib berishi
muddati bo’yicha bo’lgan talabiga muvofiq miqdorda tovar yoki xizmat ishlab chiqarish uchun zarur. Firma ishlayotgan bozor segmentida o’z vaqtida talabga bo’lgan o’zgarishlarini aniqlash va mahsulot sifatining kerakli darajasini ta’minlash uchun zarur bo’lgan boshqaruv echimlarini qabul qilish bo’yicha ish olib boriladi.
Marketing vazifasi haridorlar bilan qaytuvchi aloqani ta’minlash asosida o’z vaqtida sifat boshqaruvi sohasida kerakli yechimlar qabul qilishga yordam beradi. ISO 9000 xalqaro standartlari rahbariyatning sifatga bo’lgan ma’suliyat darajasini belgilaydi. Firma rahbariyati sifat sohasidagi siyosatni ishlab chiqish, sifat boshqaruvi tizimini yaratish, joriy etish va faoliyat ko’rsatishga javobgardir. Rahbariyat vazifalariga mutaxassislar tanlash, ishlab chiqarish, nazorat o’lchov va sinov asbob uskunalar, EHM, larni dastur bilan ta’minlash uchun kerakli mablag’ ajratishlar kiradi. Rahbariyat kerakli malaka darajasini o’rnatib, o’z vaqtida personal malakasini oshirib turishni nazorat qilishi kerak. Firma rahbariyati zimmasiga tovar raqobatbardoshligini ta’minlaydigan sifat ko’rsatkichlarini aniqlash vazifasi yuklanadi. Shuningdek rahbariyat tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish bo’yicha qaror qabul qiladi.
Hozirgi davrda sifat boshqaruv tizimi quyidagilardan iborat:

1. 
   Ichki tekshiruv;
   
2. 
   samaradorlikni baholash va tahlil qilish.
   

Ichki tekshiruvni firma rahbariyati tomonidan tayinlangan mutaxassislar olib borsa, sifat boshqaruvi tizimini samaradorligini tahlil qilish va baholash uchun kompaniya rahbariyati tashqaridan mustaqil mutahasislarni taklif etadi. ISO standartlari muhim xususiyatlaridan biri - bu sifat uchun kerak bo’lgan harajatlarni aniqlash va baholash shart. Sifat harajatlariga tizim samaradorligini iqtisodiy baholash deb qaralsa bo’laveradi, tahlil natijalari sifatni ta’minlash tizimini takomillashtirish uchun asos qilib olinadi. Buning uchun sifatni yaxshilash harajatlarini aniq tasniflash kerak. Bu harajatlar ishlab chiqaruvchining harajatlari va boshqa harajatlardan iborat. Ishlab chiqaruvchining harajatlarini oldini olish, baholash, ichki qaytarish orqasidagi harajatlar, tashqi qaytarish evaziga bo’lgan harajatlardan iborat. Boshqa harajatlarga ishlab chiqaruvchi sifat tizimi boshqaruvida olib bormaydigan harajatlar kiradi. Lekin ular firmaning umumiy harajatlariga ta’sir etadi. Bu - bilvosita sifat harajatlari; etkazib beruvchining sifat uchun harajatlari; ko’zda tutilmagan harajatlar; axborot bilan ta’minlash tizimi bo’yicha apparatura uchun harajatlar; mahsulotdan foydalanish bilan bog’liq bo’lgan harajatlar.

Firmalar sifat uchun kerak bo’lgan umumiy harajatlarning rejasini tuzadilar. Bu tizimning yana bir prinsipial xususiyati bu - sifatni loyihalash va texnik shartlarni ishlab chiqarish davrida sifatni ta’minlashga kuchli e’tibor ko’rsatish. Bu ishning natijasida shunday tovarlar ishlab chiqarilishi kerakki, ular nafaqat haridorlarning talabiga javob berib qolmay, olsa bo’ladigan narhda sotilib, ishlab chiqaruvchining harajatlarini koplab, foyda keltirishi kerak. Undan tashqari mahsulot ekologik toza va zararsiz bo’lishi zarur.
Ishlab chiqarish davrida brak chiqmasligi uchun vaqti-vaqti bilan quyidagilarni tahlil qilib turish kerak:

• 
  Haridorning talablarini;
  
• 
  Mahsulotga bo’lgan texnik talablar va xizmat ko’rsatishiga talablar;
  
• 
  Ishlab chiqarish va texnik xizmat ko’rsatishga talablar;
  
• 
  Loyihalash bosqichida sifatni ta’minlash tizimi o’z ichiga yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot chiqarishga ishlab chiqaruvchilarning tayyorgarligining tahlilini olishi kerak.
  

Bunda yig’ish, texnik xizmat ko’rsatish, ta’mirlash, mahsulotni ishlatish, iste’molchiga xizmat ko’rsatishni tashkil etish bo’yicha instruksiyalar berilishini tekshiriladi. Bunda personalni mahsulotdan nusxalarni tekshirib, o’rab (upakovka) va etiketkalari nazarda tutiladi. Bundan tashqari iste’molchi bilan qayta aloqani ko’zda tutish kerak, uni tajribasini loyihada hisobga olish kerak. Yana sifatni ta’minlashda ishlab chiqaruvchi o’zining mahsulot sifatini nazorat qilishi ko’zda tutgan. Bu etkazib beruvchilarni imkoniyatini beradi. Uzoq muddatli aloqalar bog’langan taqdirda olib kirish nazoratidan voz kechib, harajat va vaqtni tejash mumkin. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda etkazib beruvchilarning konkursi mavjud. Tanlab olingan etkazib beruvchilar bilan munosabatlar uzoq muddat asosida ko’riladi. Bu esa mahsulotning yuqori sifatli chiqarilishini ta’minlaydi. Uzoq muddatli hamkorlik jarayonida ishonch muhiti paydo bo’ladi, bu esa kirish nazoratidan voz kechish imkonini tug’dirib beradi va vaqt hamda mablag’ tejaydi. AQSh firmalari etkazib beruvchini baholash usulini ham qo’llaydilar. Bu jarayonni

• 
  etkazib beruvchini sertifikatlash deb ataladi. Bunda iste’molchi firma mol etkazib beruvchi firma uchun standartlar tuzadi. Bundan tashqari boshqa usullar ham qo’llaniladi – xom-ashyo etkazib beruvchini mahsulot ishlab chiqarishga jalb etish, etkazib beruvchining texnologik jarayonlarini nazorat qilish va ularni takomillashtirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqarish. Undan tashqari xom-ashyo va boshlang’ich materiallarning sifati va etkazib berish muddatini kuzatib, etkazib beruvchilarga baholash shkalasi tuziladi va raqobat asosida tanlov o’tkaziladi.
  

ISO 9004 standartida kadrlar tayyorlash bo’yicha ham nizomlar ko’zda tutilgan. Personalini tayyorlash o’z ichiga hamma tabaqalarni - rahbariyatdan to ishchilarga qadar oladi. Rahbariyat avvalo sifat tizimini ta’minlash prinsiplarini tushunishi kerak. O’rta bug’in (zveno) kengroq, tushunchalarga ega bo’lishi kerak. Marketing, moddiy ta’minot va boshqa fanlarni bilishi kerak. Ishchi va nazoratchilar asbob-uskuna, mehanizmlardan foydalanishni bilishlari kerak. Hujjatlarni tushunib, xavfsizlik texnikasini bilib, statistik nazorat usullarining asoslarini bilishlari kerak. Sifatli mehnatni rag’batlantirish muhim, ayniksa buni personal tushunsa. Iste’molchining talablarini personal tushunib, firmaning iqtisodiy ahvolini bilishi kerak.
Hozirgi sifatni boshqarish tizimining muhim xususiyatlaridan biri sifatni ta’minlash borasida yuridik mas’uliyat, riskini pasaytirish imkoniyati.
Bu maqsadda quyidagilar ko’zda tutiladi:

• 
  xavfsizlik standartlarini ishlab chiqish va joriy qilish;
  
• 
  na’muna ustida xavfsizligini sinash uchun tajriba o’tqazish ;
  
• 
  haridorlar uchun tuzish, etiketlash;
  
• 
  mahsulot sifatini tekshirib turish uchun o’z vaqtida nazorat qilish usullarini topish;
  

Sifatni boshqarish jaryonida sifat ilmog’ining barcha pogonalarida statistik usullarni qo’llash muvaffaqiyatli ish olib borish shartidir. Statistik usullardan tajribani rejalashtirish, dispersion va regress tahlili, tanlanma statistik nazorat va boshqalar.
Shunday qilib ko’rib chiqilgan ISO 9000 seriyalarida e’tibor haridor talablarini qondirishga, ma’suliyat o’rnatishga, paydo bo’lishi mumkin bo’lgan xavflar va ustunliklarga qaratilgan. Yuqorida qarab chiqilganlarni korxonada mahsulotning sifatini ta’minlash tizimini samaradorligini oshiradi.

3. 
   Sifatni ta’minlovchi tizimni standartlashtirishni takomillashtirish Bugungi kunda 9000 seriya ISO standartlari butun dunyo mamlakatlarida tan
   

olingan, milliy sifatida qabul qilingan va ko’pchilik firmalar tomonidan joriy etilgan. Sifat tizimiga sertifikat yo’qligi tashqi bozorga chiqishga asosiy to’siq bo’lmoqda. Transmilliy kompaniyalarning asosiy talabi 9000 seriya xalqaro ISO standartlari ishlab chiqarish korxonalariga urnatilishi. Bu standartlarning dunyoda tarqalishini quyidagi raqamlar ifodalaydi: agar 1993 yilda dunyo bo’yicha 500000 tizim sertifikatlangan bo’lsa, 1995 yilda - 1000000, 1997 yilning boshiga kelib 2500000.
Sifat tizimini xalqaro standartlarni joriy qilishda korxonalarni samarali rag’batlantirish kerak. Bu borada Rossiya Federasiyasida sifat uchun premiya urnatilgan. Bu premiya xalqaro tajribalarga asoslanib tuzilgan. Mutaxassislarning fikriga qaraganda, Rossiya sifatni baholash mezonlari Yevropaning sifat uchun premiya haqidagi nizomiga yaqin ekan.
Korxona uning ishini baholash mezonlarini bilishi kerak. Bu borada AQSh tajribasi e’tiborga sazovor. Har yili AQSh da 100 dan ortiq korxonalar sifat uchun beriladigan milliy premiya konkursda qatnashadi, baholash mezonlari yoritilgan broshyuralar esa 200 ming nusxadan ortiq tiraj bilan tarqatiladi.
Sifat tizimini standartlashtirish rasmiyatchilikka aylanib qolmasligi kerak. Shu hususida, Yevropaning sifat bo’yicha tashkilotining 40- kongressida Sifat boshqaruvi - yangiliklar kirg’izishga rag’bati g’oyasi ostida. 9000 seriyali ISO standartlarining ba’zi nizomlarini qayta ko’rib chiqish to’g’risida qaror qabul qildi. Tajribalar 9000 seriyali ISO standartlarini konkretlash va bayonini soddalashtiruv yo’li bilan yanada takomillashtirish maqsadga muvofiqligini ko’rsatadi. Bunda 10000 seriyali ISO standartlarining sifatni ta’minlovchi texnologiyalari ham ko’zda tutiladi. E’tibor quyidagi masalalarga karatiladi:

• 
  jarayonni boshqarish (personalini hisobga olib, iste’molchi bilan aloqa, tovarni sotish);
  
• 
  ma’muriy va ehtiyot ko’riladigan chora-tadbirlar;
  
• 
  standartlarning yangi tahririga quyidagi 8 sifat boshqaruvining tamoyillari kiritish ko’zda to’tilgan;
  
• 
  personalning talabiga muvofiq bo’lgan tashkiliy tizim o’rnatish;
  
• 
  personalini boshqarish;
  
• 
  personalning ishtiroki;
  
• 
  jarayonni moslashtirish;
  
• 
  boshqaruvga tartibli (sistemali) yondashuv;
  
• 
  doimiy takomillashtirish;
  
• 
  qarorlar qabul qilishga haqqoniy yondashish;
  
• 
  etkazib beruvchilar bilan o’zaro foydali munosabatlar.
  

Bu tamoyillar, sifat boshqaruvida uni doimo takomillashtiruvini hisobga olib, asosiy qoida hisoblanadi. Bu jarayonda eng asosiysi iste’molchi hisoblanadi. Firmaning muvaffaqiyati qay darajada iste’molchining talabini qondirishiga bog’liq. Bu esa iste’molchilarning talablarini topib, baholab va ochib tushunib o’rganish bilan bog’liq. Ikkinchi o’ringa tovar yaratuvchi odamlar qo’yilgan, ko’rib turganimizcha texnologiya emas, shuning uchun personalni tayyorlashga, uni rag’batlantirishga va iste’molchilarning talablarini qondirish jarayonida faol ishtirok etishga jalb qilishga muhim rol ajratilgan.
Dunyo tovar bozorlarida o’sib borayotgan raqobat kurashi firmalarni mahsulot sifatini nafaqat texnik jihatdan, iqtisodiy tomonidan ham, sifat tizimlarida esa sifat uchun harajatlari tushunchasini ham mohiyati katta. Sifat ta’minlovchi tizim korxonada rahbariyat tomonidan shakllantirilib va rasmiylashtirilgandan so’ng joriy etiladi. Zamonaviy sifat boshqaruv tizimi ISO 9000 dan kelib chiqqan holda, ular aniq konkret mahsulot sifatini ta’minlashga yo’naltirilganlikdan iborat. Bir necha xil mahsulot ishlab chiqaradigan korxonada yana tizim bir necha farqlanuvchi tizimlarga bo’linishi kerak. Masalan, Finlyandiyaning Nokia firmasi bir necha avtonom sifatni ta’minlovshi tizimlardan iborat (kabellari, mayishiy elektrotexnika va boshqalar).
Sifatni ta’minlash tizimi sifat ilmog’ini hamma pog’onasida ishlamog’i kerak, shuni aytish keraki, ta’sir etish bo’yicha tizimda uchta yo’nalishni ajratish mumkin:

• 
  sifatni tahminlash;
  
• 
  sifatni boshqarish;
  
• 
  sifatni yaxshilash.
  

Bularning har birining ma’nosining o’ziga xosligi bor. Rejalashtirilayotgan tadbirlar sifat tizimini ta’minlash dasturiga kiritiladi. Dastur aniq, bir mahsulot uchun tuziladi va o’z ichiga mahsulotning sifati va texnik darajasiga tegishli sifat ilmog’ini kerakli resurslar bilan ta’minlovchi tadbirlarni oladi. Bunda u yoki bu kamchiliklarni oldini olish katta ahamiyatga ega. ISO 9004 standartlarida ta’kidlanishicha sifat falsafasi shundan iborat: sifatni ta’minlash tizimi shunday ishlashi kerakki, muammolarni oldini olishi kerak, ularni paydo bo’lgandan so’ng aniqlamasdan. Oldini olish choralari asboblarni yangilash, dastgohlarni rejali ta’mirlash, ish joylarida lozim bo’lgan hujjatlarni bo’lishidan va boshqalardan iborat.