Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti e. A. Akramov korxonalar moliyaviy holati

 
Tayanch iboralar 
 
Korxonaning ishchanligi – uning aktivlarining aylanish darajasi. 
Korxonalarning bozorga oidligi – ularni moliyaviy resurslarining holati va 
foydalanish darajasi. 
Korxonalar aktsiyalarini jozibadorligi – investorlarni jalb qilish shart-sharoitlari. 
Korxonalarni pul mablag‘lari – ularning debitorlik qarzlari va kassadagi hisob-
kitob va valuta schyotidagi naqt pullar. 
Debitorlik qarzlar – korxonadan boshqalarning qarzlari. 
Kreditorlik qarzlar – korxonaning boshqalardan qarzlari. 
 

---

82 
Mustaqil ishlash uchun savol va topshiriqlar 
 
1. Korxonalarning ishchanligi deb nimani tushunasiz va uning bozor 
munosabatlaridagi roli nimadan iborat? 
2. Korxonalarning ishchanligi qanday ko‘rsatkichlar yordamida tahlil qilinadi, 
ular qanday aniqlanadi? 
3. Korxonalarning bozorga oidligi deb nimani tushunasiz va uning bozor 
munosabatlaridagi roli nimadan iborat? 
4. Korxonalarning bozorga oidligi qanday ko‘rsatkichlar yordamida tahlil 
qilinadi va ular qanday aniqlanadi? 
5. Korxonalarning aktsiyalarini jozibadorligi nima va u qanday ko‘rsatkichlar 
orqali tahlil qilinadi? 
6. Korxona pul mablag‘larining aylanish ko‘rsatkichlari va ularni aniqlash 
uslublari. 
7. Debitorlik, kreditorlik qarzlari deb nimani tushunasiz va ular qanday 
aniqlanadi? 

---

83 
6- bob. KORXONALAR FAOLIYATINING MOLIYAVIY NATIJALARI 
TAHLILI 
 
6.1. Korxonalar foydasi tahlili 
 
Yuqorida korxonalar moliyaviy holatini alohida tomonlari va yo‘nalishlarini 
tahlil qilish masalalari ko‘rib chiqildi. Moliyaviy tahlilning yakuniy bosqichi bo‘lib, 
korxonalar 
faoliyatining 
moliyaviy yakunlari tahlili hisoblanadi. Korxonalar 
faoliyatining moliyaviy yakunlari foyda va rentabellik ko‘rsatkichlari hisoblanadi. 
Foyda ijtimoiy ishlab chiqarish hamma bosqichlarining iqtisodiy toifasidir. 
Qayerda ijtimoiy ishlab chiqarish barpo etilgan bo‘lsa, unda qatnashuvchilarning 
mehnati ikkiga bo‘linadi — birinchi qismi ishlab chiqarish qatnashchilarini shaxsiy 
ehtiyojlarini ta’minlash, qoplash uchun foydalaniladi, ikkinchi qismi esa 
mulkdorlarni, davlat va ijtimoiy ehtiyojlarni qoplashga safarbar etiladi. 
Foyda iqtisodiy kategoriya va moliyaviy yakun sifatida o‘zining eng yuqori 
ahamiyatiga bozor munosabatlari, bozor iqtisodiyoti davrida ko‘tariladi. Foydani 
barpo etish, uni realizatsiya qilish bu kengaytirilgan qayta ishlab chiqarishni, qiymat 
qonunini va xo‘jalik yuritish usuli sifatida foydalanadigan xo‘jalik hisobotining 
ob’yektiv talabidir. 
Kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish ishlab chiqarishning doimo kengayishini, 
uning texnikaviy darajasini muntazam ko‘tarib turishni talab etadi. Buning uchun 
ishlab chiqarishda hamma vaqt foydaga erishilishi, realizatsiya qilinishi va undan 
ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun foydalanish lozim. 
Qiymat qonuni alohida korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish uchun qilingan 
xarajatlar — ijtimoiy-zaruriy xarajatlar darajasida yoki undan kam bo‘lishini talab 
etadi. Bu talabni amalga oshirish uchun korxonalar foydaga ega bo‘ladilar va 
ularning rentabellik darajasi o‘rtacha yoki undan yuqori bo‘lishi kerak. 
Ma’lumki, xo‘jalik hisobining asosiy talabi - korxonalar faoliyati rentabelli 
bo‘lishi, ya’ni korxonalar o‘z faoliyatini foyda olish bilan yakunlashlaridir. Foyda — 
mutlaq ko‘rsatkich bo‘lib, u korxonalar faoliyati samarasini ifodalaydi. Foyda 
korxonalar faoliyatining har xil yo‘nalishlarini moliyaviy yakunidir. Shu sababli 
foyda turli shaklda bo‘lishi mumkin. 
Respublikamizda «Mahsulot (ishlar va xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish 
xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi 
Nizom» qabul qilinmasdan oldin korxonalar foydasi quyidagi shakllarda hisobga 
olinar edi: balans bo‘yicha; sotilgan mahsulotlardan; boshqa sotuv operatsiyalar; 
noishlab chiqarish; sof foydalar. 
Yuqorida ko‘rsatilgan Nizomga binoan korxona va tashkilotlar foydasi quyidagi, 
shakllarda hisobga olinadi: 
-