Тошкент давлат ахборот технологиялари университети узбекистонда демократик жамият курилиши


Худуд ва двалат куч-кудратини тасаввур этишнинг замонавий



Download 1,61 Mb.
Pdf ko'rish
bet13/45
Sana22.02.2022
Hajmi1,61 Mb.
#88080
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   45
Bog'liq
11288 ГЕОСИЁСАТ АСОСЛАРИ.doc

 
3. Худуд ва двалат куч-кудратини тасаввур этишнинг замонавий 
талкини
XXI аср халкаро муносабатларда кучлар нисбати узгариб бораётган бир 
шароитда бошланди. Бутун инсониятни, жумладан, Узбекистонликларни хам 
бугунги даврнинг асосий жихатлари ташвишлантиради. Дунёнинг киёфаси 
кандай тусга кирди? Инсоният уз тараккиётининг кайси маррасига 
кутарилди? XXI асрга келиб Евроосиёда тинчлик ва кучлар мувозанатини 
таъминлаш учун кандай имкониятлар пайдо булди? - деган саволлар барчани 
уйлантириши табиий. Ушбу масалаларни, Марказий Осиё атрофида кейинги 
йилларда руй берган геосиёсий жараёнлар оркали тахлил этиш муаммони 
ёритишга ёрдам беради. Зеро, Марказий Осиё йирик кучлар уртасидаги 
геосиёсий ракобатнинг асосий нукталаридан бири эканлиги аён булмокда
[49]
.


Марказий Осиёдаги геосиёсий вазият бу ердаги кучлар мувозанатига 
таъсир этувчи энг мухим омиллардан эканлигини назардан кочирмаган 
холда, бевосита бу худуддаги давлатлар кудрати, муаммолари ва улар олиб 
бораётган сиёсатни тахлил этишга харакат киламиз.
Марказий Осиёдаги мувозанатга бевосита таъсир этишдан манфаатдор 
булган Россия 2005 йилга келиб уз бюджетида биринчи марта 30 миллиард 
долларлик йирик даромадга эришди. Айни пайтда, Россия олдида бир 
тарафдан ички ижтимоий-иктисодий масалаларни хал этиш, иккинчи 
тарафдан, илгариги сиёсий мавкеини тиклашдек улкан ва мураккаб вазифа 
турибди. Россиянинг Евроосиёдаги асосий геосиёсий “уйинчи” экани унинг 
юкоридаги вазифаларни муваффакият билан амалга оширишига боглик. 
Россиянинг ички иши булиб куринган ижтимоий-иктисодий характердаги 
масалалар унинг Евроосиёда геосиёсий мувозанатнинг бузилишига ёки 
аксинча сакланиб колиши ва хатто кучайишига хам таъсир этади. Россия уз 
муаммоларини хал этиш учун зарур булган вактни кулдан бой бермаслик 
учун аввало МДх худудида тинчлик сакланиб туришидан манфаатдордир. 
Айни пайтда, Россия гарб таъсирига тушиб колаётган МДх давлатларини уз 
таъсир доирасида саклаб туришга хам харакат килади. Аммо Россия уз 
муаммоларига коришиб ётган бир пайтда Болтикбуйи давлатлари бутунлай 
Европа ва НАТО тарафига утиб кетди, Украина ва Грузия хам шу йуидан 
бормокда. Марказий Осиёда эса Узбекистондан ташкари барча давлатлар 
муайян ташки таъсирга дош бериш ёки халос булиши кийин кечмокда.
Россиянинг МДх давлатлари манфаатларига мос равишда ташки сиёсат 
олиб боришига таъсир килувчи икки хил омил мавжуд. Бири собик шуролар 
тизимидан колган ва Ельцин даврида янада мураккаблашган ижтимоий-
иктисодий характердаги ички муаммолар булса, иккинчиси гарбнинг 
Россияни парчалаб ташлашни кузда тутган интилишлари билан боглик. Ички 
ва ташки муаммоларни куйидагича тавсифлаш мумкин.
Ички муаммолар:
-
давлат бошкарув тизимини тулик эгаллаб олган коррупция;
-
иктисодий жиноятлар;
-
эски тузумдан колган ва хозиргача бартараф этиш имкони булмаган 
ижтимоий-иктисодий муаммолар;
Ташки омиллар:
-
Россиянинг таъсир доирасини торайтиришга каратилган НАТОнинг 
Шаркка кенгайтирилиши, “рангли инкилоблар”ни амалга ошириш оркали 
гарб таъсиридаги “буфер” давлатларни шакллантириш;
-
халкаро террористик гурухларни куллаб-кувватлаш оркали айирмачилик 
кайфиятларини кучайтириш;
-
Транснмиллий корпорациялар воситасида Россиянинг хом ашё 
захираларига эгалик килиш;
-
Россияда демократик ислохотларни, фукаролик жамияти тамойилларини 
жорий этиш мамлакат миллий яхлитлигига хорижий нодавлат нотижорат 
ваколатхоналарини очиш ёки шундай ташкилотларни ташкил этиш ва 
куллаб-кувватлаш;


Шундай килиб, Евроосиёнинг асосий кисмини эгаллаган Россияга хам 
ташкаридан, хам ичкаридан салбий таъсир этувчи жиддий тахдидлар ва 
муаммолар мавжуд. Узбекистон Республикаси Президенти И.Каримов 
таъбири билан айтганда, “табиий бойликларининг канчалик куплигини 
тасаввур хам эта олмайдиган”
[50]
 бу давлатга куз тикканлар талайгина. 
Хусуан, АКШнинг собик давлат котиби Мадлен Олбрайт “…бу кадар катта 
худуднинг битта давлатга тегишли эканлиги адолатдан эмас”лигини 
таъкидлаб, давлатининг геосиёсий максадларини ошкор этган эди.
Демак, Россия жугрофий хусусиятлари, майдонининг катталиги, табиий 
захираларининг куплигига карамасдан катор ички муаммоларнинг хал 
этилмагани боис Евроосиё стратегик мувозанатини бир узи саклаб колиши 
мумкин эмас. Бунинг учун МДхдаги барча давлатларнинг бирлиги, бир 
ёкадан бош чикариб харакат килиши талаб этилади. Бошкача айтганда, бу 
каби мураккаб масаланинг хал этилиши МДх давлатлари, жумладан, 
Марказий Осиё мамлакатларидаги ички баркарорлик ва улар олиб борадиган 
ташки сиёсатига хам богликдир. Шу маънода, Марказий Осиё 
давлатларининг Евроосиёдаги стратегик мувозанат масаласига нисбатан 
геосиёсий позициясига тухталиш максадга мувофик булур эди.
Евроосиё стратегик мувозанатига таъсир этадиган давлатлар каторига 
Украина ва Белоруссияни киритиш мумкин. Бир неча йиллардан буён хукума 
инкирозини бошидан кечираётган Украинада президент, хукумат ва 
мухолифат уртасидаги зиддият шу кадар авж олганки, бу мамлакатда соглом 
сиёсий вазиятни яратиш ута мушкуллигича колмокда. Украинадаги 
вазиятнинг нозик жихати унинг гарб ва Россия уртасидаги геосиёсий уйин 
курбонига айланганлигига бориб такалади. Айнан гарбдан келган кучлар 
гарбий ва Шаркий Украина феноменига ургу бердилар. Албатта, уз миллий 
манфаатлари чегарасининг торайиб боришига караб тура олмаган Россия тез 
орада Украинага сотиладиган газ нархини оширишини эълон килди.
АКШ томонидан Украинада (Чехия ва Польшада хам) Ракетага Карши 
Мудофаа (РКМ) тизимини урнатиш тугрисидаги 2007 йилнинг бошидаги 
эълони Россиянинг манфаатларига навбатдаги зарба булганлигини 
таъкидлаш мумкин. Маълумки, Украинанинг НАТО ва ЕИга кабул килиниши 
эхтимоли бир неча йиллардан бери таъкидланиб келинмокда. Бу эса жиддий 
узгариш – яъни мамлакат сиёсий, иктисодий, колаверса маданий ёки янада 
кенгрок, тамаддуний стратегиясининг шаркий йуналишдан гарб томон 
бурилаётганини курсатмокда. Бу уринда гарб олами Украинадаги унчалик 
жиддий католик омилини хам ишга солишга харакат килмокда. Окибатда 
Украина ва Россия тарихида бир неча бор руй берган “ажралиш” жараёни яна 
бир бор руй берди.
Белоруссия хам Украина сингари Россия билан инкирозли муносабатлар 
гирдобига тушиб колган. Евроосиё Иктисодий хамжамияти кароргохи 
жойлашган Белоруссия бу ташкилотнинг ривожланиши учун канчалик 
харакат килмасин жугрофий ва геосиёсий омиллар бунга йул бермаяпти. 
Россия ва ЕИ уртасида жойлашган Белоруссия узлуксиз икки ёклама 
геосиёсий таъсир остида. Натижада Россия Билан иттифок тузиш режаси хам 


номаълум муддатга чузилмокда. Вазиятнинг хозиргидагидек давом этиши 
Белоруссия уз сиёсий йуналишини аник белгилаб олишини бундан кейин хам 
мураккаблаштираверади. Бир суз билан айтганда, жугрофий жихатдан 
Европа худудида жойлашганлигига карамасдан Белоруссиянинг Европа 
Иттифоки ёки НАТОга кириши учун биринчи навбатда у Россия билан 
келишувга эришиши керак булади. Акс такдирда хар икки тарафдаги кучлар 
унинг ташки сиёсатига тескари таъсир курсатаверади. Айрим мутахассислар 
Белоруссия учун энг макбул йули сифатида ЕИни курсатишаётган булса, 
бошкалари Россия Билан бирлашиш маъкул эканини таъкидлашмокда. 
Белоруссиянинг ЕИ томон юриши Евроосиёдаги стратегик мувозанатда 
Россия мавкеининг заифлашуви ва аксинча Европа ёки бошкача айтганда 
гарб омилининг кучайишига олиб келади.
Кавказ минтакаси хам Евроосиёдаги Янги тартибда фаол иштирок этаётган 
минтака хисобланади. Грузия Россиянинг азалий хамкори булса-да, 
мустакиллик йилларида бу мамлакат иктисодий имкониятларининг чекланиб 
колиши уни Россиянинг ракибига айлантирди. гарб бу минтакада узига 
шерик сифатида Грузияни танлагани бежиз эмас. Бундан ташкари, Грузияда 
Россия билан булган Шимолий Осетия ва Абхазия деб аталган “оловли 
нукта”лар мавжуд булиб, уларни ишга солиш, аввало Россияни ташвишга 
солиш, кези келганда эса Грузиянинг узига хам карши ишлатилиши мумкин. 
Кези келганда деганда, бу ерда Грузиянинг узи бир кун келиб гарбга карши 
булиб колган такдирда миллатлараро негизда фукаролар урушини бошлаш 
эхтимоли назарда тутилмокда. Россия эса бевосита уз миллий манфаатлари 
чегарасида руй берадиган бундай жараёнларга караб тура олмайди ва албатта 
Грузиянинг гарбга карши чикиши учун кулидан келган барча 
имкониятларини ишга солади.
Грузия гарб билан якин хамкорликка киришмасдан илгари Евроосиё 
стратегик мувозанатида катта ахамиятга эга эмас эди. Аммо бундай 
шерикчилик бу давлатнинг Кавказ минтакасидаги стратегик ахамиятини 
кескин ошириб юборди. Бошкача айтганда, бирор бир стратегик ашёга эга 
булмаган кичкина бир давлат тусатдан, карийб бир аср хамкорлик килиб 
келган Россия кушинларини уз худудидан хайдаб чикарди ва унинг стратегик 
ракибига айланди. Бунга албатта Грузияда амалга ошган “рангли инкилоб” 
сабаб булди. Аммо бу инкилоб Грузияни Россияга карши ракибга 
айлантиришидан ташкари, Грузия халкига на ижтимоий-иктисодий хаётда на 
демократияни ривожлантиришда бирор бир наф келтирганини айтиш кийин.
Аммо бу худудда Россиянинг манфаатларига навбатдаги жиддий зарба 
буладиган Баку – Тбилиси – Карс нефть кувури лойихаси амалга 
оширилмокда. 2007 йилнинг февраль ойида эълон килинган бу хамкорлик 
Озарбайжон нефтини Грузия оркали Туркиянинг Карс вилоятига ва ундан 
кейин Европага олиб чикишни назарда тутувчи йирик стратегик лойихадир. 
гарб Евроосиё худудидаги энергетика захираларини Россияни четлаб утган 
холда дунё бозорига олиб чикиш йулларини хамиша излаб келганини назарда 
тутсак, Баку - Тбилиси - Карс кувурининг амалга ошиши айнан ана шу 
режани хаётга тадбик этилишини англатади. Албатта, бу ерда Арманистон 


узининг иштирокини ва албатта узига тегишли буладиган улушни “талаб” 
килмокда. АКШдаги кучли арман диспораси бу стратегик лойихини амалга 
ошмаслигини талаб килиб АКШ рахбариятидан амалий харакат талаб 
килмокда. Бунга жавобан ана шу лойиха эълок килинган кундан икки-уч кун 
утар-утмас АКШ давлат департаментининг Кавказ минтакаси буйича вакили 
бу лойиха тугрисида узининг салбий муносабатини билдирди. Бошка 
тарафдан Россия хам Грузиянинг “килмиш”лари учун бу лойихани 
кулламаслиги табиий. Окибатда жуда амбицияли булган бу лойиха 
минтакада турли куринишдаги зиддиятларга ва бутун Евроосиёдаги кучлар 
нисбатига таъсир курсатиши мумкин.
Евроосиёда уз мавкуини мунтазам ошириб келаётган, Марказий Осиё ва 
Россиянинг уртасида жойлашган Козогистоннинг геосиёсий йуналишига 
тухталиб утиш жоиз. Козогистон МДх, ШхТ ва Евроосиё хамкорлик 
Ташкилотининг фаол аъзоси хисобланади. Бу ташкилотларга аъзолик 
Козогистон ташки сиёсатининг тулик Евроосиё худудига йуналтирилганини 
намоён этади. Бинобарин, иктисодий жихатдан ривожланиб бораётган 
Козогистон учун МДх давлатлари манфаатларига зид келадиган ташки сиёсат 
юритишга асос йук. Аммо кейинги вактда Козогистоннинг узи аъзо булган 
минтакавий ташкилотлар низомларига ва демакки, шу худуддаги давлатлар 
манфаатларига зид хатти-харакатлар кузга ташланаётгани гоят ачинарлидир.
АКШнинг йирик компаниялари Козогистон гарбидаги Шимолий Каспий 
шельфида жойлашган энг йирик конлар хисобланган Тенгиз ва Корачиганок 
конларидан бир неча йиллардан бери нефть казиб хорижга экспорт килмокда. 
АКШнинг бундай жиддий иктисодий манфаатлари Козогистонни уз таъсир 
доирасида саклаб туришни талаб этади. Буни таъминлаш учун эса гарбий 
давлатлар турли ноанъанавий усуллардан хам фойдалангани сезилмокда. 
Шундай фаолият натижаси булса керак Козогистон узи фаол иштирокчи 
булган МДх худудидаги минтакавий ташкилотларда фаоллиги кескин 
сусайиб кетди. Бу эса унинг гарбдаги иктисодий шериклар манфаатларига 
оид айрим мажбуриятларни уз зиммасига олганлигини намоён этади. Шуни 
таъкидлаш керакки, Козогистоннинг нефтга бойлиги бундан кейин хам унга 
турли тахдидларни келтириб чикариши мумкин.
Киргизистоннинг минтакавий вазиятга нистабан ёндошуви хам узига 
хосдир. Киргизистондаги 2005 йилнинг март ойида ушбу мамлакатда юз 
берган хукумат инкирози А.Акаевнинг хокимиятдан четлашишга ва бир неча 
йиллар давомида камокда ётган собик ички ишлар вазири Ф.Куловни 
хукумат тепасига келтирди
[51]
. Президентлик лавозимини эса Жалолобод 
вилоятидан булган К.Бакиев эгаллади. Киргизистонда вужудга келган вазият 
бу мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий тараккиёти натижасида эмас, балки 
ташки геосиёсий таъсир окибатида юз берди. Давлат рахбарияти 
мамлакатнинг тарихий тараккиёт йули, маданияти, дини ва миллат 
тийнатини хисобга олмаган холда хориж политтехнологлари таъсирига 
тушиб колди хамда гарбона кадриятларнинг кириб келишига йул куйиб 
берди. Окибатда иктисодий ночор булган мамлакат ахолиси мавжуд 


муаммоларни бартараф этиш учун хокимиятни алмаштириш зарур, деган 
хулосага келди.
Эътиборли жихати шундаки, беш мингдан ортик хорижий нодавлат 
ташкилотлари ун йилдан ортик давр мобайнида асосан ижтимоий-сиёсий, 
маънавий йуналишда юритган фаолияти уз “мевасини” берди. Мамлакатдаги 
муаммоларнинг негизида аввало иктисодий масала билан боглик эканини 
эътиборга олмайдиган, уларнинг ечимини топа олмайдиган мухолифат пайдо 
булди ва халкни анъанавий йуналишидан тойдирган холда миллий бирликка 
путур етказди. Киргизистонда вужудга келган вазият хам Евроосиёдаги 
геосиёсий мувозанатни кулга олишга интилаётган гарб давлатларининг иши 
экани аён булиб колди.
Маълумки Киргизистон ШхТ аъзоси сифатида, уз худудида чет эл (бу 
ташкилотга аъзо булмаган давлатларнинг) харбий кисмларини сакламаслик 
мажбуриятини зиммасига олган. Шунга карамасдан, халкаро терроризмга 
карши кураш пайтида Бишкек аэропортига жойлаштирилган АКШнинг 
“Ганси” номли харбий базасини Киргизистон хукумати хали-бери чикариш 
нияти йук
[52]
.
Шуни таъкидлаш керакки, ШхТ талаби билан “Манас” аэропортидан АКШ 
харбий базасининг чикарилиши Киргизистонда ижтимоий-сиёсий вазиятнинг 
янада чигаллашувига олиб келиши мумкин. хозирги вактда ташки кучлар 
томонидан мамлакатни жануб ва шимолга булиб юбориш, жанубий 
вилоятлар –Уш, Жалолобод ва Баткен худудида фаолият олиб бораётган 
радикал кучларнинг куллаб-кувватланиши бутун Фаргона водийсидаги 
баркарорликка путур етказиши мумкин.
Киргизистон хукуматининг жанубий вилоятлардаги ижтимоий-сиёсий 
вазиятни тулик назорат кила олмаётганлиги, турли нодавлат нотижорат 
ташкилотлари никоби остида ташки кучларнинг эркин фаолият юритаётгани, 
шунингдек, Киргизистон ва Тожикистон уртасидаги чегараларнинг заифлиги 
бу мамлакатни катта геосиёсий уйин курбонига айлантирмокда
[53]
. Окибатда 
Киргизистон нафакат ШхТ, балки Евроосиё Иктисодий хамжамияти 
олдидаги мажбуриятларини хам бажаришга ожизлик килмокда. Евроосиёда 
стратегик мувозанатни саклаш, уни ташки кучлар таъсиридан химоялаш 
максадида ташкил этилган ушбу минтакавий ташкилотлар Киргизистондан 
бу борада изчил сиёсат юритишни талаб этиши табиийдир. Киргизистон бу 
вазиятда киргиз халкининг стратегик манфаатларидан келиб чиккан холда, 
мамлакат тарихи ва келажагини кузда тутган холда йул тутиши лозим. 
Киргизистоннинг Хитой ва Россия манфаатлари тукнашадиган худудда 
жойлашганлиги бу икки улкан давлатнинг унга булган муносабатида доим 
акс этиб туради. АКШнинг бу мамлакат билан якинлашувига сабаб эса бир 
томондан Хитойга нисбатан уз таъсирини кучайтириш, иккинчи томондан 
Киргизистонни Россия таъсиридан ихоталашга каратилади.
Марказий Осиёдаги стратегик мувозанатда Тожикистоннинг хам узига хос 
урни мавжуд. Чунки минтакадаги энг мураккаб вазият сакланиб колаётган, 
бошкача айтганда, гарб ва Шарк геосиёсий кучлари уртасидаги бир асрдан 
ортик давр мобайнида буфер давлат сифатида мавжуд булиб келган 


Афгонистон билан чегарадош давлатдир. Афгонистон ва Покистоннинг 
шимолий худудларида жойлашган террористик гурухларнинг Тожикистон 
оркали Киргизистонга бемалол утиши ва Марказий Осиёнинг бошка 
давлатларига хужум килиши бу мамлакатдаги вазият хам геосиёсий таъсир 
доирасида эканини яккол намоён этади.
2006 йил ноябр ойида булиб утган сайловлар арафасида Тожикистоннинг 
АКШ ва Европа Иттифоки билан алокалари жадаллашиб кетди. АКШ Ташки 
ишлар вазири уринбосари Р.Баучер 2006 йилда икки марта Тожикистонга 
келиб мамлакат Тожикистон рахбарияти билан Марказий Осиёдаги 
геосиёсий вазият хусусида сухбатлашди. Тожикистоннинг турли сохадаги 
мутахассислари катор дастурлар оркали АКШга малака оширишга юборилди. 
гарбий давлатлар турли халкаро дастурлар доирасида Киргизистон ва 
Тожикистонга миллион-миллион доллар микдорида моддий-техникавий 
ёрдам курсатмокда. 
Тожикистоннинг бундай сиёсати МДх, Евроосиё Иктисодий хамжамияти 
ва ШхТ олдидаги мажбуриятларини бажаришга маълум маънода тускинлик 
килиши мумкин. Бошкача айтганда, бу давлат юкорида санаб утилган 
ташкилотларга аъзо була туриб, уларнинг сиёсатини куллаб-кувватлаш 
урнига, гарб давлатлари таъсирига тушиб колмокда. Россиялик сиёсатчи 
Г.Павловскийнинг таъбири билан айтганда, Тожикистон президенти 
Э.Рахмонов турли геосиёсий кучлар орасида иккиланган холда “тебраниш”да 
давом этмокда
[54]
. Бу билан Тожикистон Марказий Осиёдаги баркаророликка 
хисса кушиш эмас, балки ички хавфсизлигини таъминлаши кийин булади. 
Туркманистон олиб бораётган ташки сиёсатга келганда шуни таъкидлаш 
керакки, бу мамлакат узининг бетарафлик позицияси туфайли Марказий 
Осиёда кечаётган геосиёсий жараёнлардан ташкарида колишга харакат 
килмокда. Айни пайтда, мамлакат ичкарисида олиб борилаётган сиёсат 
туркманларнинг уз кобигига уралиб, ташки дунё билан алокаларининг 
сусайишига олиб келмокда.
Туркманистон президенти С.Ниёзов 2004 йилда Бухорога ташриф буюрган 
чогида икки мамлакат уртасида муносабатларни ривожлантириш, чегара 
худудларида икки тараф манфаатларига хизмат киладиган иктисодий 
инфратузилма шакллантириш зарурлигини таъкидлаган. Амалда эса 
Туркманистон олиб борган сиёсат чегара худудларидаги вазиятнинг 
мураккаблашуви вабаб булмокда.
Туркманистон нафакат Узбекистон, балки МДх билан хам ана шундай 
бекарор сиёсат олиб бормокда. Бундай сиёсат Туркманистон учун жуда 
салбий окибатларга олиб келиши мумкин. Туркманистон бетараф булишига 
карамасдан, Марказий Осиёдаги геосиёсий жараёнлардан четда колиши 
мумкин эмас. Бунга аввало гарбдаги кучлар йул куймайди. Европа Иттифоки, 
ЕхХТ ва БМТнинг турли минтакавий булинмалари Туркманистон 
рахбариятини узок вактдан буён огохлантириб келмокда. гарб сиёсий 
технологлари Туркманистоннинг истикболи, давлат тузумини кай тарзда, 
качон ва кимлар оркали узгартиришга оид муайян режалар ишлаб чикилган. 
Хуллас, Туркман давлатчилигининг келажаги минтакадаги геосиёсий 


вазиятни унинг рахбарияти томонидан теран англанишига боглик булиб 
колди. Бундай вазиятда мамлакат рахбарияти уз халки такдирини уйлаган 
холда, аввало МДх ва Евроосиё Иктисодий хамжамияти билан алокаларини 
мустахкамлаши зарур.
2006 йилнинг охирида Туркманистон президентининг тусатдан вафот 
этиши бу мамлакатга нисбатан турли кучларнинг кизикишини кескин 
ошириб юборди. Мутахассислар Туркманистонда уз хукмронлигини урнатиш 
учун турли гурухлар уртасида кураш бошланишини тахмин килмокда. 
Масалан, Россиялик тадкикотчи, “Политика” жамгармасининг президенти 
В.Никонов Россия телеканалининг “Вести” программасига берган 
интервьюсида “Президент С.Ниёзовнинг вафоти муносабати билан 
Турманистонда гилам остида бульдог итлар гажиши бошланади”, деган эди.
Бундай вазиятда Туркманистон сиёсий сахнасида муайян жонланиш руй 
бериши табиийдир. Бу хол, биринчидан, мамлакатда узок йиллардан бери 
С.Ниёзов ва унинг сиёсатига карши булган мухолиф кучлар, иккинчидан, бу 
мамлакатни уз таъсир доирасига олишга интилаётган кудратли 
давлатларнинг максад-муддаолари, учинчидан, куп йиллар мобайнида 
Туркманбоши яратган сиёсий тузумдан азият чеккан, масалан, сиёсий 
айбловлар билан камалган, чегара худудларида давлатнинг адолатсиз 
сиёсатидан жабр курган турли миллат вакилларидан иборат ижтимоий 
катламларнинг сиёсий тузумнинг узгаришидан манфаатдор экани билан 
богликдир.
Бир суз билан айтганда янги тузум шакллантирилмагунча Туркманистон 
минтакадаги энг бекарор мамлакатга айланиб колиши мумкин. 
Туркманистоннинг келажагига бевосита ва билвосита алокадор булган 
давлатлар бу мамлакатда уз манфаатларига мос сиёсий тузумни 
шакллантиришга харакат килади. Бу максадни амалга ошириш учун турли 
геосиёсий уйинлар амалга оширилади. Туркманистоннинг биринчи 
президенти хаётлигида усталик билан куллаб келган бетарафлик позицияси 
хам унинг вафотидан кейин “де-юре” сакланиб колса-да, айрим ташки кучлар 
бу макомни “де-факто” йукотишга харакат килса ажаб эмас. Окибатда 
юкорида кайд этилган ички ва ташки омиллар туфайли Туркманистонда 
мустакиллик даврида яратилган давлатчилик анъаналари барбод булиши ва 
кудратли давлатлар тарафидан хомталаш булиши эхтимоли катта.
Куриниб турибдики, Узбекистондан ташкари Марказий Осиёнинг 
бошка давлатларидаги ички ва ташки сиёсий вазият анча нозик булиб, улар 
ташкаридан амалга оширилаётган кучли геосиёсий таъсир остида колиб 
келмокда. Ушбу давлатларнинг суверенитетини таъминлаш ва иктисодий 
кудратини ошириш максадида ташкил этилган минтакавий тузилмалар – 
Евроосиё Иктисодий хамжамияти ва ШхТнинг ахамияти бекиёсдир. 
Масалан, Евроосиё Иктисодий хамжамиятига Белоруссия, Россия, 
Козогистон, Тожикистон, Киргизистон ва Узбекистон аъзо булиб, Украина, 
Молдова ва Арманистон бу ташкилот фаолитятида кузатувчи сифатида 
иштирок этмокда. Шуни таъкидлаш керакки, тузилгандан буён бу ташкилот 
Евроосиёнинг турли минтакаларидаги геосиёсий босим туфайли жиддий 


муваффакиятга эришганича йук. Бошкача айтганда, аъзо давлатларнинг 
баъзилари ханузгача гарбий кучлар таъсирида мустакил сиёсат юрита 
олмаяпти. Бу эса ташкилот олдида турган амалий ишларнинг оксашига олиб 
келмокда. МДхнинг такомиллашувига эхтиёж сезилаётган бир пайтда 
маълум даражада унинг урнини босиш мумкин булган Евроосиё Иктисодий 
хамжамиятининг кучайиш урнига заифлашуви минтакадаги стратегик 
мувозанатга салбий таъсир курсатади. Бу ташкилотга Узбекистон аъзо 
булгунига кадар у кайсидир маънода тугал бир шаклга эга булмаган 
эди.
[55]
 Бошкача айтганда, Марказий Осиёда асосий геосиёсий мавкега эга 
булган Узбекистон Евроосиё Иктисодий хамжамиятига аъзо булмаган 
пайтда, ушбу ташкилот жиддий истикболга эга эканлигига барча шубха 
билан карар эди. Энди эса бу ташкилот хар тарафдан кучли позицияга эга 
булган Россия ва Узбекистон сингари аъзоларга эга булганлиги туфайли 
божхона иттифоки, ягона иктисодий маконни шакллантириш учун аник 
имкон тугилди. Бу максадга эришиш учун собиткадамлик, бирлик ва 
мустакил сиёсат талаб этилади.
Бирок, юкорида курганимиздек, аъзо давлатлардаги вазият уларнинг 
купчилигида сиёсий ироданинг етишмаслигини намоён этмокда. Бу эса 
ташкилотнинг амалий самарадорлигига путур етказади ва уни навбатдаги 
бюрократик тузилмага айлантириши мумкин.
хозирги даврда Марказий Осиёдан уз иктисодий манфаатларини 
кидираётган ташки кучлар турли усуллар билан бу ердаги давлатлар 
суверенитетига тахдид солаётганлиги хеч кимга сир эмас. Улар бу билан 
нафакат ёкилги захираларига эгалик килиш, балки Евроосиёнинг маркази 
булган “Ер юраги”ни забт этишни хам максад килган. Бу НАТОнинг Шаркка 
силжиши, АКШнинг 2007 йилнинг бошида эълон килинган Чехия, Польша ва 
Украинада Ракетага Карши Мудофаа (РКМ) тизимини урнатишга каратилган 
сиёсатида хам очик намоён булмокда.
Шундай килиб, мамлакатимиз атрофида кечаётган геосиёсатда худуд ва 
куч ходисаси узига хос ахамиятга эга. Етакчи кучларнинг Марказий 
Осиёдаги геосиёсатига карши тура оладиган тузилмаларнинг кучайиши, 
минтакадаги давлатларнинг изчил ва катъий ташки сиёсати, Евроосиёга 
йуналган аник позициясига купрок боглик экани намоён булмокда. Акс холда 
бу худудда геосиёсий вазият тубдан узгариши ва янги стратегик тартибот 
вужудга келиши мумкин. Бундай холатда миллий бирлигини саклаб колган, 
уз миллий манфаатларига таянган холда, аник ва изчил сиёсат юритган 
давлатгина узлуксиз ривожланади. хар кандай холатда хам Евроосиёдаги 
стратегик мувозанатнинг ташки кучлар назоратида колиши махаллий халклар 
учун жиддий синов булади. Бундай мураккаб холатни олдини олиш учун 
минтакадаги вазиятнинг баркарорлашувига хизмат киладиган ШхТ сингари 
тузилмалар фаолиятининг такомиллаштириш масаласига жиддий эътибор 
каратиш зарур.

Download 1,61 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish