Ton r maxsu kent d ogik

3.Ikkinchi jahon urushi va urushdan keyingi yillarda O‘zbekistonda xalq 
maorifi va pedagogika 
Tarixdan ma’lumki, sobiq Sovet davlati, xalqi o‘z boshidan kechirgan og‘ir davrlardan biri ikkinchi 
jahon urushi yillaridir. O‘sha davrda mamlakatimiz yoshlarini, xususan respublikamiz yoshlarini yuqori 
axloq ruhida, ayniqsa vatanparvarlik, do‘stlik, mehnatsevarlik, ongli intizom, fidokorlik, birdamlik ruhida 
tarbiyalash avj olib ketdi. Bu tarixiy sharoit taqozosi edi.  
1941 yil 22 iyunda fashistlar Germaniyasi hujum qilmaslik haqidagi bitimni buzib, urush e’lon 
qilmay turib sobiq Sovet Ittifoqiga bostirib kirdi. 
Sobiq Sovet Ittifoqi hamma xalqlarni Vatanni yakdillik bilan mudofaa qilish uchun otlantirdi. 
Sharqda mash’al — O‘zbekiston ham himoyaga o‘zining munosib hissasini qo‘shdi. 
Kishilar fabrika va zavodlarda, shaxta va temir yo‘llarda, kolxoz, sovxoz va MTS larda — hamma 
joyda “Hamma narsa front uchun, hamma narsa g‘alaba uchun” degan shior ostida fidokorona ishladilar. 
Butun kuch, vosita va imkoniyatlar Vatan mudofaasiga, dushman ustidan g‘alaba qilishga safarbar etildi. 
Mudofaa fondi tuzish, tanklar, samolyotlar hamda boshqa jangovar texnikalar qurish uchun mablag‘ 
yig‘ishda umumxalq harakatining avj olishi xalqlarning vatanparvarligini yana bir bor isbot etdi. 
Mamlakatlar mudofaa fondiga pul, qimmatbaho narsalar, davlat obligatsiyalari, xullas kimda nima 
bo‘lsa, hammasini topshirdilar. Urushning dastlabki kunlaridayoq birgina Toshkent shahrining o‘zida 
mudofaa fondiga 5,5 million so‘mdan ortiq pul yig‘ildi. Vatan uchun belgilangan shanbaliklar 
vatanparvalik ruhi ostida o‘tdi. 
Dushman vaqtinchalik bosib olgan yerlardagi anchagina zavodlar, fabrikalar, ishlab chiqarish 
korxonalari, turli muassasalar O‘zbekistonga ko‘chirildi. O‘zbekiston ularni joy, ishchi kuchi bilan 
ta’minladi. Buning ustiga frontdagi armiyani oziq-ovqat va kiyim-kechak bilan ta’minlash asosan o‘zbek 
xalqi zimmasiga tushdi. Ishchi kuchi yetishmaganidan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yig‘ib-terib olish 
ancha orqaga cho‘zilib ketmoqda edi. Sobiq SSSR Oliy Sovet Prezidiumining 1942 yil 13 fevralda 
chiqargan “Urush yillarida mehnatga qobiliyatli bo‘lgan barcha kishilarni ishlab chiqarish sohasiga va 
qurilishga jalb qilish to‘g‘risida”gi farmoni mamlakat ichkarisidagi ishlarni birmuncha izga soldi. 
Ikkinchi jahon urushi davrida maktablarning o‘quv dasturlari sharoitga moslashtirildi. 
Sobiq SSSR Xalq Komissarlari Soveti 1943 yil iyul oyida bir qator yirik shaharlarda o‘g‘il bolalar 
bilan qiz bolalarni alohida o‘qitishni joriy etdi. Masalan: O‘zbekistonda alohida o‘qitish 1943 yil 
sentyabrdan boshlab Toshkent shahrida amalga oshirildi. 1 dekabrdan boshlab yana 4 ta yirik shaharlarda 
— Buxoro, Urganch, Farg‘ona va Marg‘ilonda amalga oshirildi. 
Urush yillarida harbiy-fizkultura darslari soati ko‘paydi. harbiy o‘qish 1-sinfdan boshlab o‘tila 
boshlandi, harbiy ta’lim faqat o‘g‘il bolalarga emas, qiz bolalarga ham o‘rgatila boshlandi. 
O‘quvchilar BGTO, GTO, VS normalarini juda yaxshi o‘zlashtirib, havo harbiy hujumiga qarshi 
kurashish malakalarini egalladilar. 
Yuqorida eslatib o‘tganimizdek, urushning dastlabki kunlaridan boshlab urushh ketayotgan 
joylardan O‘zbekistonga ko‘plab yosh bolalar va kattalar evakuatsiya qilingan edi. 1942 yilda evakuatsiya 
qilinganlar soni 716 mingga yetdi. 
1943 yilda O‘zbekiston hududida 154 ta bolalar uyi bor edi. Bolalar uyining soni 1945 yilga kelib 
242 taga, undagi tarbiyalanuvchilar soni esa 31.500 ga yetdi. 
Urush davrida o‘qituvchilar sonini ko‘paytirishga alohida e’tibor berildi. Chunki ko‘pchilik 
pedagoglar frontga safarbar qilinganligi uchun Respublika bo‘yicha 1940—1941 o‘quv yilida 36267 nafar 
o‘qituvchidan 30616 kishi qoldi. Frontga ketgan o‘qituvchilar o‘rnini to‘ldirish uchun qisqa muddatli 

---

o‘qituvchilar tayyorlash kurslari ochildi. 1941 yildan 1943 yilgacha bu kurslarni 16 ming o‘qituvchi bitirib 
chiqdi. Boshqa sohada ishlayotgan o‘qituvchilar ham maktabga qaytarildi. 
Mahalliy maktablar uchun o‘qituvchilar tayyorlash ishiga, ayniqsa, o‘zbek xotin-qizlaridan ko‘proq 
jalb etish zarurligi alohida qayd etildi. 
Shaharlardagi maktablarda o‘qish uch smenada olib borilar edi. Bu hol esa tabiiy holatda ta’lim-
tarbiya jarayonini qiyinlashtirishga olib kelgan edi. Darslar 40 minutga qisqargan. Ashula va rasm darslari 
umuman o‘tilmagan. 
Kitoblarning yetishmasligi tufayli o‘qituvchilar og‘zaki tushuntirishga katta e’tibor berdilar. Yangi 
o‘tiladigan dars o‘qituvchi tomonidan doskaga yozilar, o‘quvchilar uni daftarga ko‘chirib olishar edi. 
Sharoit taqozosi bilan ko‘pchilik o‘quvchilar ham maktabda o‘qib, ham qishloq xo‘jalik ishlarida 
faol qatnashdilar. Barcha ishlab chiqarish muassasalarida, zavod va fabrikalar qoshida kurslar ochilib, 
o‘quvchilar o‘qishdan ajralmagan holda mehnat qildilar.  
O‘zbekiston mahalliy Sovetlari, sobiq SSSR XKS ko‘rsatmasiga binoan, 1943 yilning 1 yanvaridan 
boshlab 8—10-sinf o‘quvchilarini hamda katta yoshdagi o‘zbek o‘qituvchilarini o‘qish haqi to‘lashdan 
ozod etdi. Qozoq, qirg‘iz, tojik, qoraqalpoq, turkman va boshqa mahalliy xalqlar bolalari ham o‘qish haqi 
to‘lashdan ozod bo‘lishdi. 
1942 yilning boshida sobiq SSSR Xalq Komissarlari Soveti qishloq xo‘jalik asoslarini maktabda 
o‘qitiladigan fanlardan biri sifatida kiritish haqida buyruq chiqardi. 
Davlatning maxsus ko‘rsatmasiga binoan 1943 yildan boshlab ba’zi maktablarda o‘quv ishlab 
chiqarish ustaxonalari ochila boshlandi. 
Ikkinchi jahon urushi g‘alaba bilan tamom bo‘lgach respublika xalq ta’limi urushdan keyingi 
yillarda bir qator jiddiy qiyinchiliklarni yengib o‘tishga to‘g‘ri keldi. 
Urush davrida maktablar tarmog‘i birmuncha qisqargan, o‘quvchilar soni ham shunga yarasha 
kamaygan edi. Ko‘pchilik o‘quvchilar turli sinflardan o‘qishni tashlab, frontga, front uchun qurol-aslaha 
ishlab chiqaradigan zavod va fabrikalarga ishga ketib qolishdi. 
O‘sha yillarda yangi maktab binolari qurilmaganligi va eski maktablarni o‘z vaqtida 
ta’mirlanmaganligi sababli ko‘p maktab binolari o‘quv jarayonini maromida tashkil etish va gigiena 
talablariga javob bermas edi. 
Rasmiy Hokimiyat soxta proletar baynalmilalligini amalda kuchaytirish maqsadida maktablarda rus 
tili va adabiyotini kengroq o‘qitishga urg‘u berdi. Natijada 60-yillarda O‘zbekiston tarixi, o‘zbek tili va 
adabiyoti, chet tili, musiqa va ashula darslari hajmi keskin qisqardi va ular o‘quv rejasida belgilanganidan 
haftasiga 16,5 soat kamayib ketdi. Ulardan bo‘shagan soatlarga esa rus tili va adabiyoti fani o‘qitildi. 
Masalan, o‘qituvchilar “XIX asrni ikkinchi yarmi — XX asr boshlarida o‘zbek adabiy muhiti”, “Milliy 
madaniy jarayonlar” to‘g‘risidagi mavzularda dars o‘tishi lozim bo‘lgan soatlarda rus madaniyatining 
“progressiv” ahamiyatini ko‘rsatib berishga majbur bo‘ldilar. Natijada boy va ko‘hna o‘zbek xalqi tarixini 
o‘rganishga 52 soat ajratilgan holda boshlang‘ich maktablarda rus tili va adabiyoti fanlari uchun 1600 soat 
ajratilgan.  
Xalq xo‘jaligini tiklash hamda rivojlantirish sohasida urushdan keyingi birinchi besh yillikda o‘ziga 
xos jiddiy kamchiliklarga duch kelindi. Birinchidan, aholi o‘zi tug‘ilib o‘sgan shaharlariga qaytib ko‘chib 
o‘tayotganligi sababli aholi sonida keskin o‘zgarishlar ro‘y berdi. Ikkinchidan, majburiy ta’lim 
maktablarida o‘qitiladigan bolalarni hisobga olishning aniq va tezkor tizimi belgilanmagan edi. 
Shuning uchun ham maorif xodimlari tezlik bilan maktab shoxobchalarini tiklash va kengaytirish 
hamda ota-onalari bilan birga evakuatsiyadan qaytib kelayotgan bolalarni yo urush vaqtida maktabni 
tashlab ketgan bolalarni maktablarga tortish sohasida juda katta ishlar qilish kerak edi. Áunday 
mas’uliyatni bajarishda ular dastlab boshlang‘ich maktablarni tamomlagan bolalarning hammasini to‘la 
ravishda o‘qishga tortishga ayniqsa katta e’tibor berishlari lozim edi. Va bu ish ancha muvaffaqiyatli 
amalga oshirildi. Bu esa bolalarni va o‘smirlarni umumiy-majburiy o‘qitishni kengaytirish uchun zarur 
shart-sharoit yaratib berdi. 
Bu davrga kelib o‘rta maktabni bitirib chiqayotganlarning soni oliy o‘quv yurtlariga qabul 
qilinayotganlarning soniga qaraganda ancha ortib ketdi. O‘rta maktablarni tamomlab chiqqanlarning 
ko‘plari sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida ishlashlariga to‘g‘ri keldi. Biroq ular bu amaliy 

---

faoliyatga yetarli sur’atda tayyorlanmagan edilar: maktablarda o‘quvchilarni kasb tanlashga yo‘llash ishlari 
yaxshi yo‘lga qo‘yilmagan edi. 
O‘rta maktablarni tamomlaganlarni maxsus kasbiy tayyorlarligini oshirish maqsadida texnikumlar 
soni ko‘paytirildi va shu texnikumlar qoshida to‘liq o‘rta ma’lumotli kishilarni qabul qiladigan bo‘limlar 
ochildi. Bu bo‘limlarga o‘qish muddati 2—3 yil qilib belgilandi. Mehnat zahiralari tizimida o‘rta maktab 
negizidagi texnika bilim yurtlari ochila boshladi. Bu texnika bilim yurtlari 1—2 yillik o‘qish muddati bilan 
yuqori malakali mutaxassislar tayyorlab berishi kerak edi. 
Urushdan keyingi yillarda 1943 yilda ochilgan ishchi va dehqon yoshlari maktablari (kechki va 
smenali) tarmog‘i birmuncha kengaytirildi. 
1951—55 yillarga mo‘ljallangan beshinchi besh yillik rejada politexnika ta’limiga katta o‘rin 
berildi. Shu munosabat bilan ittifoqdosh respublikalarning Ta’lim vazirliklari o‘quv rejalari va dasturlarini 
qayta qurib, politexnika ta’limini oshirish to‘g‘risida maktablarga ko‘rsatmalar berdilar. 
1957—58 o‘quv yilidan boshlab ba’zi pedagogika oliy o‘quv yurtlarida boshlang‘ich maktab uchun 
oliy pedagogika ma’lumotiga ega bo‘lgan o‘qituvchilar tayyorlashga kirishildi va buning uchun maxsus 
fakultetlar tashkil etildi. Lekin urushdan keyingi yillarda hamda mavjud jamiyatni rivojlantirish jarayonida 
respublika maktablarida hamma narsa risoladagidek olib borildi deyish xato bo‘lar edi. Chunki o‘tgan 
davrlar chuqur tahlil qilinganda qator kamchiliklar borligini ko‘rish mumkin. Chunonchi, ko‘pgina 
maktablarda o‘quv-tarbiya ishlarining sifati davlat standarti talablariga yetarlicha javob bera olmas, bir 
sinfda ikki yil qolgan o‘quvchilar soni hamon ko‘p, o‘quvchilarning maktabni tashlab ketishlari esa tobora 
ko‘payayotgan edi. Ko‘pgina maktablarning moddiy-texnika bazasi tipovoy talablariga javob berolmasdi, 
maktablarda matematika, fizika, rus tili va chet tili fanlarida dars beradigan malakali o‘qituvchilar 
yetishmas edi, yetti yillik umumiy majburiy ta’limni amalga oshirish va o‘rta ta’limni rivojlantirish 
borasidagi ishlarda ham muayyan nuqsonlar yo‘q emas edi. Bu kamchiliklarni bartaraf etish o‘sha kunning 
birinchi galdagi vazifasi edi. 
Boshlang‘ich maktabda to‘rt yillik boshlang‘ich ta’limdan uch yillik boshlang‘ich ta’limga o‘tish 
amalga oshirildi. 
To‘liqsiz yetti yillik o‘rta maktab tashkil etilib, umumiy majburiy sakkiz yillik ta’lim maktabiga 
aylantirildi. 
Sakkiz yillik maktabni tamomlagan o‘quvchilar quyidagi o‘quv yurtlarida o‘qishlari mumkin edi. 
Ular: 1) To‘liq umumiy ta’lim o‘rta maktablarida (IX—X sinflarda); 2) o‘qish muddati uch-to‘rt yillik 
bo‘lgan texnikumlarda; 3) hunar va umumiy ta’lim bilimlarini birgalikda beradigan hunar-texnika bilim 
yurtlarida hamda 4) ishchi va qishloq yoshlari maktablarida. 
1959—1975-yillarda respublikada internat-maktablar, maxsus maktablar va kuni uzaytirilgan 
guruhlar tarmog‘i rivojlandi va ularda tarbiyalanuvchilarning soni o‘sdi; jismonan nuqsonli bolalar uchun 
maxsus maktablar tashkil qilindi; pedagog xodimlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish tarmog‘i 
kengaytirildi. 
70—80-yillarda O‘zbekiston maktablarida ahvol sifat jihatidan o‘zgarmay qolaverdi. Ularning 
moddiy-texnik bazasi yaxshilanmadi. Ammo maktablar, o‘quvchilar soni yildan-yilga ortib boraverdi. 
Masalan, O‘zbekistonda 1945—46-o‘quv yilida jami 4525 maktab bo‘lib, ularda qariyb 998 ming o‘quvchi 
o‘qigan bo‘lsa, 1970—71-o‘quv yilida respublikaning umumiy ta’lim maktablari soni 7072 taga, 
o‘quvchilar soni esa 3 mln.164 ming kishiga yetdi... 1970—1980-yillarda xalq ta’limi uchun davlat 
tomonidan ajratilgan mablag‘ 11% dan 8% ga kamayib ketdi... 5% dan ortiq maktablarda issiq ovqat 
bufetlari tashkil etilmadi.