Tilning vazifalari

Fikr olishuv vazifasi tilning asosiy vazifasi bo`lib, til jamoasining o`zaro fikr olishuvidan iborat kommunikativ vazifasidir.
Tilning mantiqiy (logik) mazmunini yetkazish (bildirish)dan iborat kom-munikativ vazifasi tilning xabar vazifasi deyiladi.
Aloqa-aralashuvda til vositasida turli his-tuyg`u, emotsiya, ta`sirchanlik ham ifodalanadi va bu tilning estetik yoki ta`sir etish vazifasi deyiladi. Ayrim adabiyotlarda esa tilning estetik vazifasi ekspressiv vazifasi deb ham ataladi.
Til aloqa-munosabat vositasi, hissiy ta’sir ifodasi bo’lib qolmay, to’plash vazifasini bajaruvchi muhim manba hamdir. Til millatlararo aloqa-munosabat vositasi, to’plangan bilim va tajribalarni avloddan avlodga yetkazish vositasi hisoblanadi. Tilning ushbu vazifasi bilish jarayonidagi muhim ahamiyatga ega bo’lib, tilning kumulyativ vazifasi hisoblanadi.
Sistem tilshunoslikning asosini til va nutq oppozisiyasi tashkil etadi.
Til va nutq hodisalarini o’zaro farqlab yondashish VIII-IX asrlarda arab tilshunosligida, keyinchalik V.Gumbold, A.Shteyntal, Boduen de Kurtene ta’limot-larida kuzatilgan. Lekin ilmiy adabiyotlarda til bilan nutq hodisalarini va ularga xos birliklarni tom ma’noda ilmiy-nazariy hamda amaliy farqlash; til va nutq birliklarining mohiyatini ochish yo’llari, “til” va “nutq” tushunchalariga batamom yangi mazmun berilishi F.de Sossyur va uning izdoshlari yaratgan ta’limot bilan bog’liqdir.
Hozirgi davr sistem tilshunosligida til va nutq oppozisiyasidan kelib chiqib, nutq faoliyati quyidagi uch tarkibiy qismdan iborat, deb ko’rsatiladi:

1. 
   til;
   
2. 
   tildan foydalanish ko’nikmasi va malakasi;
   
3. 
   nutq.
   

Yuqorida aytilganidek, til – nutq tuzib fikr, his-tuyg`u, istak kabilarni ifodalashda xizmat qiladigan fonetik, leksik va grammatik vositalar tizimi; kishilar orasida asosiy va eng muhim aloqa-aralashuv, fikrlashuv quroli, ijtimoiy hodisa. Bundan ko`rinadiki, til kishilik jamiyatida belgilar, signallar, imo-ishora, mimika, yozuv kabi yordamchi aloqa vositalariga nisbatan eng muhim aloqa vositasi bo`lib, jamiyat tomonidan yaratilgan va unga xizmat qiladi.
Ferdinand de Sossyurning ilmiy qarashlari tilning murakkab, ziddiyatlarga boy, ko`p tomonlama hodisa ekanligiga asoslangan.
Tilshunoslik fanining chegarasini, predmetini, aniqroq ta'riflash maqsadida Ferdinand de Sossyur Vilgelm fon Gumboldt kabi antinomiya (qarama-qarshi qo`yish) metodidan foydalanib, til va nutqni ajratib, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo`ydi. Uning fikricha, til nutq faoliyatining faqat bir tomonini tashkil etadi. Til nutqqa zid. Til va nutqning asosiy farqi – til ijtimoiy, nutq esa individual hodisadir.
Olim til va nutq o`rtasidagi o`zaro bog`lanishni, munosabatni inkor etmagan holda, ikkala hodisani alohida-alohida o`rganishni tavsiya etadi va til lingvistikasi hamda nutq lingvistikasi terminlarini muomalaga kiritadi.
Til va nutq qanday birliklarga egaligi nuqtai nazaridan ham farqlanadi. Til birliklari deganda nutqqa zid qo’yilgan tilning birliklari tushuniladi. Shuningdek, tilshunoslikdagi ilmiy manbalarda lingvistik birlik degan tushuncha ham kuzatiladi. A.Nurmonovning ko’rastishicha, bu tushuncha til birliklarini ham, nutq birliklarini ham qamrab oladi. Tilning sistemaviylik tabiati shundaki, u sanoqli figuralar, ya’ni birliklarning turli kombinatsiyalari orqali cheksiz axborotlarni uzatish imkoniyatiga ega. Shuning uchun til birliklarining miqdori cheklangan, barmoq bilan sanarlidir. Imkoniyat tarzidagi bu sanoqli birliklar nutq jaroyonida xilma-xil shaklda voqelanadi. Til birliklarining nutqiy jaroyondagi real ko’rinishlari nutq birliklari sanaladi.²
Ferdinand de Sossyur fikriga ko`ra, tilshunoslik fanining asosiy vazifasi va predmeti til lingvistikasini o`rganishdan iboratdir.
Nutq lingvistikasi esa tilshunoslik uchun ikkinchi darajali masala bo`lib, falsafa, psixologiya, fiziologiya, antropologiya, filologiya kabi boshqa fanlar tomonidan o`rganilishi mumkin. Chunonchi, Ferdinand de Sossyur lingvistikaning ichki va tashqi lingvistikaga ajratib, ularni bir-biriga qarama-qarshi qo`yadi. Uningcha tilshunoslik fanining asosiy bo`limi tilning ichki ko`rinishini o`rganadigan ichki lingvistikadir, tashqi lingvistika esa tilni xalq tarixi, madaniyati bilan aloqasini o`rganadigan lingvistika bo`lib, u tilshunoslik fani uchun ikkinchi darajali hodisadir.
Jahon, jumladan, o’zbek tilshunosligida til va nutq birliklari xususida turlicha talqinlar kuzatiladi. Ferdinand de Sossyur til-nutq dixotomiyasini shatranj o’yini qoidalari misolida tushuntirib berishga harakat qilgan. Haqiqatan ham, shatranj taxtasidagi 64 katak teng holatda ikki xil rangda ikki guruhga o’ttiz ikkitadan ajratilib, qarama-qarshi qo’yiladi, har ikki guruhdagi donalar vazifasi va qiymati jihatidan bir-biriga teng, donalarning o’ziga xos joylashish tartibi va yurish qoidalarga bir xil bo’ysunsa ham, o’yinchilarning mahoratiga ko’ra biri kuchli, ikkinchisi kuchsiz mavqeda bo’ladi.
Til va shatranj qurilmalari o’zaro muqoyasa etiladigan bo’lsa, avvalo, ularning birliklari (tashkil etuvchilar) orasida umumiy o’xshashliklar mavjudligini ta’kidlash lozim. Har ikkala qurilma ham birliklar sistemasi va birliklarining vazifalari bilan ish ko’radi.
Tilshunoslikda shu kunga qadar til va nutq hodisalarining farqlanishini mashhur nemis olimi Vilgelm fon Gumboldt boshlagan va bu Ferdinand de Sossyur ta'limotining asosini tashkil qiladi, deb hisoblanadi. Vaholanki, Alisher Navoiy ulardan ancha oldin til va nutq hodisalarini farqlagan.
Alisher Navoiy o'zining lug'atchilik va tilshunoslik sohasidagi yarim asrlik tajribasini “Muhokamat ul-lug'atayn” asarida umumlashtiradi.
Alisher Navoiy imkoniyat tarzidagi so’z (til birligi) so’zlovchi tomonidan turli xil jilvalantirilishi (nutq birligi sifatida reallashtirilishi) mumkinligini aytadi.
Uning tushunishicha, til ijtimoiy hodisadir. Til insonni hayvondan ajratib turadigan “gavhari sharif”dir. U ma'noni birlamchi, shaklni ikkilamchi deb hisoblaydi, ma'noga “so'zning joni” deb baho beradi.
Til va nutq masalasi o’zbek tilshunosligida Sh.Rahmatullayev, A.Hojiyev, A.Nurmonov, H.Ne’matov, O.Bozorov kabi olimlarning ishlarida keng va atroflicha tahlil qilingan.³
Lingivistik belgining tuzilishi masalasida tilshunoslar ikki xil fikr bildiradilar. Ularning bir guruhi lingivistik belgi bir tomonlama mohiyat, u faqat ifodalanmishni o’z ichiga oladi, desalar, ikkinchi guruhi tilning ikki tomonlama mohiyat ekanligini, ifodalovchi va ifodalanmish bir butunligidan iborat ekanligini bayon etadilar.
A.Nurmonov lingvistik belgi tahliliga bag’ishlangan ishida til va nutq birliklari masalasi haqida ham fikr yuritib, tilshunoslikdagi nazariy qarashlarni umumlashtiradi hamda til belgisi va til birliklari o’rtasidagi farqli jihatlarni ko’rsatadi, xulosalarini bayon etadi. Uningcha, lingvistik belgining ifodalovchi va ifodalanmishi o’rtasida qisman motivasiya munosabati bo’lsa ham, umuman olganda ular o’trasidagi munosabat erkindir.
Til birliklar, o’z navbatida, ma’lum vazifa va funksiyaga ega, bir-biridan amaliy jihatdan farqlanadi. Ba’zan esa bir-birini to’ldiradi.
Til va nutq munosabatlarini umumiy tarzda yuqorida qayd etilgan manbalarga asoslangan holda quyidagicha izohlash mumkin.
Til va nutq o’zaro aloqador hodisalar sifatida e’tirof etilgan. Til – ijtimoiy, nutq – xususiy hodisa. Tilning butun imkoniyatlari nutqda ifodalanadi. Til va nutqning o’ziga xos jihatalari quyidagilarda namoyon bo’ladi:

1. 
   Til – munosabat asosi; nutq munosabat ifodasidir.
   
2. 
   Til jamiyatda shakllanadi; nutq esa har bir shaxs faoliyatida namoyon bo’ladi.
   
3. 
   Tilning mavjudlik davri uzoq, ijtimoiy hayot bilan bog’liq; nutqning mavjudlik davri qisqa, u aytilgan paytdagina mavjud.
   
4. 
   Bir shaxs ayni zamonda bir necha tilga ega bo’la oladi; shaxsning nutqi esa faqat bitta bo’ladi, negaki nutq ma’lum makonda yuz beradi.
   
5. 
   Tilning hajmi noaniq, chegaralanmagan; nutqning hajmi aniq; u dialog, monolog, ayrim matn, kitob ifodalari bo’ladi.
   
6. 
   Til qat’iy, turg’un hodisa; nutq o’zgaruvchan harakatdagi hodisadir.