Til va tafakkur Tilshunoslik (lingvistika)

Leksema va so`z

Leksema (yun. lexis — soʻz, ifoda) — til qurilishining leksik maʼno anglatuvchi lugʻaviy birligi leksema bildiradigan maʼno soʻzning material qismi: maʼlum tovush kompleksini maʼlum obʼyektiv voqelikka bogʻlash bilan kishi ongida yuzaga keladigan mazmun-mundarija. Har qanday leksema oʻzining fonelshlari ifodalagan maʼnosi va grammatik xususiyatlari birligidan iborat. Bunday birlik soʻz va iboralarda mavjud. Ularga nisbatan glossema, lugʻaviy morfema atamalari ham ishlatiladi. Masalan: uy leksemasining leksik maʼnosi. — "kishi yashaydigan bino", yugurmoq leksemasining leksik maʼnosi — "bir joydan ikkinchi bir joyga shiddat bilan harakatlanmoq" va boshqa Shunga koʻra, ular lug’aviy (semantik) maʼno jihatdangina emas, balki fonetik va grammatik jihatdan ham oʻrganiladi.

Soʻz — tilning narsa hodisalar, jarayonlar va xususiyatlarni nomlash uchun xizmat qiladigan eng muhim strukturmaʼnoviy birligi; oʻz tovush qobigʻiga ega boʻlgan, borlikdagi narsalar haqidagi tushunchani, ular oʻrtasidagi aloqani yoki ularga munosabatni ifodalay oladigan, turli grammatik maʼno va vazifalarda qoʻllanadigan eng kichik nutq birligi, leksemaning nutkda muayyan shakl va vazifa bilan voqelangan koʻrinishi so’z uchun qurilish materiali boʻlib xizmat qiladi, lekin, undan farqli ravishda, xabar yoki tugal fikr bildirmaydi. Oʻzida leksik va grammatik maʼnoni birlashtirgan hodda so’z muayyan soʻz turkumiga mansub boʻladi, oʻz tarkibida muayyan til tizimida oldindan tayin boʻlgan barcha grammatik maʼnolarni ifodalaydi.

Tilshunoslikda " so’z " atamasi leksemaga nisbatan ham qoʻllanadi va leksik so’z deb yuritiladi. Masalan: "soʻz yasalishi", "yasama soʻz" birikmalarida "soʻz" xuddi shu maʼnoda qoʻllanadi. Leksemaning nutqda muayyan shaklda voqelangan holati tilshunoslikda so’z oʻ z shakl, leksema shakl yokimorfologik soʻz deb ham yuritiladi.

Odatda, leksik va Grammatik ma’nolarning muayyan tovush yoki tovushlar birikmasi bilan barqaror munosabatidan tashkil topgan butunlikka nisbatan so’z atamasi qo’llaniladi.

Grammatik ma’nosiz faqat leksik ma;no bildiruvchi til birligi uchun leksema atamasi qo’llaniladi. Demak, leksemada lug’aviy shakl yasovchi va sintaktik shakl yasovchi qo’shimchalar bo;lmaydi. Bunday vaqtda so’z morfologiya birligi sifatida, leksema leksikologiya birligi sifatida bir-biridan farqlanadi. Masalan: Ishchilarimizga-SO’Z, ishchi-LEKSEMA.