Termiz davlat universiteti pedagogika va ijtimoiy ish kafedrasi umumiy pedagogika

Delikvent (lotincha delingnens - huquqbuzar) - hulqio’ziningkeskinko’rinishlaridajinoiyjazolanadiganharakatlardaniboratxulqiyomonsub’ekt.
Delikventlik (lotinchadelingnens – jinoiyharakatamalgaoshiruvchihuquqbuzar) – sotsiologiyadavayurisprudentsiyadamilitsiyaro’yxatidaturadiganyokijinoiyjazogaolibkelishimumkinbo’lganqoidabuzarliklargamuntazamamalgaoshiruvchitarbiyasiqiyino’smirningqonungaxilofharakatlariniko’rsatish.
Shunihamalohidaaytishkerakki, balog’atga yetmaganlarvayoshlarishlaribo’yichaKomissiya, «Yoshlar ittifoqi”yoshlarijtimoiyharakati, mahallajamoyatchiliklari, maktabo’qituvchilarivaota-onalartomonidanbirgalikdakattaprofilaktikishlarniamalgaoshirilishinatijasidao’zbekistondabalog’atga yetmaganlarorasidajinoyatchilikkamayibbormoqda.


Tarbiyalash koloniyalaridagibalog’atga yetmagan hukm etilganlarning yoshixususiyatlari. Voyaga yetmagan huquqbuzarlar uchun maxsus o‘quv tarbiyaviy muassasa
Huquqbuzarliksodiretgano’smirlarbilanasosiyprofilaktikishlarasosanochiqsotsiumda (o’smirkichikhuquqbuzarliksodiretganbo’lsayokishartlihukmetilganbo’lsa) o’tkazilsayokimaxsuso’quvtarbiyaviytashkilotlardaolibborilsa, tarbiyalashkoloniyalaridaasosanbalog’atga yetmaganhukmetilganlargayordamreabilitatsiondasturlariamalgaoshiriladi.
Balog’atga yetmaganlaruchunkoloniyalardatarbiyalashjarayoni «kattalar» koloniyalaridananchafarqqiladi. Bukoloniyalardaqonunhukmetilganlarbilanishlashuchunkattaimkoniyatlaryaratibberadi, ta’sirko’rsatishpozitivchoralariqo’llaniladi, buimtiyozlarsoninianchaoshiradivajazochoralarinianchakamaytiradi. o’smirlarbilanishlashdaumumta’limvaprofessionaltayyorgarlikdaniborato’quv-tarbiyaviyishlargaasosiye’tiborqaratiladi. Hammatarbiyalanuvchilaruchunularkasbegallashlariuchunkeraklisharoitlaryaratiladi: shubilanbirgakasbtanlashkengvaixtiyoriyimkoniyatlarita’minlanadi. Regionvamehnatbozoritalablari, yoshi, jismoniyvapsixikxususiyatlarihisobgaolinadi. Mehnattarbiyasiningsamaraliliginioshirisho’smirlarniijtimoiylashtirishmasalasini, ularnimustaqilhayotgatayyorlashningmuhimshartihisoblanadi.
Hukmetilganlarningko’pchiligikoloniyagakelishidanavvamaktablardakollejlardao’qigarlar, imtizomnibuzuvchi, tartibbuzarlikniboshlovchivajanjallardaishtiroketuvchidebta’riflanadilar, ulardarslardanqochibketadilar, tengdoshlarivao’qituvchilarnihaqoratlaganlar. SHuninguchuno’qituvchilarvaishlabchiqarishta’limiustalaribilanhukmetilgano’quvchilarorasidagio’zaromunosabatlarnitashkiletishgajiddiye’tiborqaratishkerak. o’zfanigaqiziqtirish, foydaliishlargajalbetabilishmahorati, chidamlibo’lishvaqo’yilganmaqsadgaerishishdaqat’iy, tirishqoqbo’lish – manashularbuturdagibalog’atga yetmaganlarbilanishlovchipedagogningprofessionalmahoratimezonlaridir.
Hukmetilganlarningbilimolishga, mehnatgamunosabatlarinio’zgartirish, tarbiyalanuvchilarniishlabchiqarishnitashkiletishvamadaniyatiyuqoridarajaliishbilan, texnologiyalarbilanta’minlashjudamuhimahamiyatgaegabo’ladi. Bajarganishlarigahaqto’lashnita’minlashgaerishishzarur, buo’smirlarningo’zmehnatlarinatijasigaqiziqishlarinioshiradi. Jinoyatchilarnituzatishjarayoninita’minlovchiasosiyvositalargaumumta’limo’qitishkiradi. Umumta’limo’qitishbalog’atga yetmaganlargata’sirko’rsatishvositasisifatidaalohidarolo’ynaydi. CHunkitarbiyalashkoloniyasidatashkilotningasosiytuzilishelementivaamaldakoloniyadaolibboriladigantarbiyaviyishlarningmarkazihisoblanuvchiumumta’limmaktabidahammahukmetilganlarbilimoladilar. Koloniyagakelganlaridahammahukmetilganlarumumta’limmaktabiningkeraklisinflarigataqsimlanadilar, otryadlarbo’yichataqsimlashularningbilimdarajalaridankelibchiqib «bo’lim-sinf» printsipiasosidaamalgaoshiriladi. Ishlabchiqarishdaishlashyokikasb-hunarkollejidao’qitishfaqatginamaktabdanbo’shvaqtidaamalgaoshirilishimumkin.
Koloniyadatarbiyalashjarayonidamaktabo’qituvchilarining, otryadlartarbiyachilarivakasb-hunarkollejio’qituvchilari, ishlabchiqarishmurabbiylarininganiqo’zaroaloqalarijudamuhimdir. Koloniyadaengkengtarqalgantarbiyaviyishlarusullarisuhbatlar, lektsiya, munozaralar, qiziqarliinsonlarbilanuchrashuvlarhisoblanadi.
Oxirgipaytlardahalolhayotkechirayotgankoloniyaningsobiqtarbiyalanuvchilaribilanhukmetilganlarningqarindoshlari, jamoatchilikvadiniytashkilotlarvakillaribilanuchrashuvlarkengqo’llanilaboshlandi. Ozodlikdanmahrumetilishsharoitlaridao’qishdanvaishdanbo’shvaqtlarinito’g’ritashkiletishkerakbo’ladi. Koloniyadabuvaqttartiblibelgilabqo’yilganbo’ladi. SHuninguchun, ularrasmiyko’rinishdabo’lmasligiuchun (hisobotuchun) hukmetilganlaruchunbo’shvaqtichora-tadbirlarnianiqrejalashtirishzarurdir. CHora-tadbirlaro’smirlardahayotgaqiziqishuyg’otishi,irodaliliksifatlarivaularningjamoatchiliktartibigazidta’sirlargaqarshiturishgaimkonberuvchixarakterixususiyatlarinishakllantirishkerak. Hukmetilganlarningqarindoshlaribilanijtimoiy-foydalialoqalardanfoydalanishkattaahamiyatgaegabo’ladi, ulartarbiyaviyishlarjarayoninifaollashtiradi, ilgariyaratilganjamoatchiliktartibqoidalarigazidhayottarzivahulqinibuzishgaimkonberadi. Hukmetilganbalog’atga yetmaganlargatuzatuvchita’sirko’rsatishlarsamaraliligiumumiykriteriylarbo’yichabelgilanadi. Bukriteriylarma’lumtuzatishdaradalarigaasoslanganbo’ladi: «tuzatishyo’ligakirdi», «tuzatishyo’lidananiqbormoqda».
Butushunchalaro’rtasidachegaraqanday? Afsuskibubaholashkriteriylarihammatuzatishkoloniyalariuchunyagonahisoblanadivahaqiqiyjarayonlarnimosravishdaaksettirmaydi.
Demak, tuzatishta’sirko’rsatishiningsamaraliliginibelgilovchianiqko’rsatkichozodetilgandanso’ngjinoyatchininghulqiretsidivi (qaytatakrorlash) hisoblanadi.
Balog’atga yetmaganhuquqbuzarlaruchuntuzatishta’sirko’rsatishiamaliyotidajazoturlariniqo’llashnikengaytirishmaqsadgamuvofiqdir. Uzoqmuddatgaozodlikdanmahrumetishjazoturigamuqobiljazolarturlaridanbiriqisqamuddatgaqamoqqaolishbo’lishimumkin, buusul Yevropamamlakatlaridakengqo’llaniladi. SHartliravishdahukmetishhaqidagapirsakjazolashningbuturigajudaehtiyotkorlikbilanyondoshishkerakvauniqo’llanilgano’smirlarnianiqnazoratqilishkerakbo’ladi. Butalabbajarilmagandao’smirlaro’zholigatashlabqo’yilganbo’ladivaqilganjinoiyharakatlariuchunjazolanmasliginihisqiladi.
Balog’atga yetmaganlarhuquqbuzarlikvaretsidivjinoyatchiliklariniprofilaktikaqilishdaistalgansamaragaularbilantarbiyaviyishlargaijtimoiypedagog-professionallarnijalbetilgandaginasamaragaerishishmumkin. Penitentsiar¹⁰tashkilotlarboshidabundayyuksakvaqiyinmasalanihaletishgaqodirbo’lgan – yuristlar, psixologlar, ijtimoiypedagoglarningengyaxshilariturishlarikerak.