Termiz davlat universiteti maktabgacha ta’lim metodikasi kafedrasi maktabgacha pedagogika

 
Nazorat savollar: 
1.  Tarbiyalanuvchilarni tarbiyalash maqsadida tashkil etiladigan erkin harakat 
yoki mashg’ulot- nima? 
2.   Qaysi  o’yinda  o’z  tabiatiga  ko’ra  tasviriy(  gavdalantira olish) tavsifga  ega 

---

79 
 
bo’lib,  unda  bolalar  o’zining  tevarak  atrof  haqidagi  tasvvurlarini,avval 
egallagan bilimlarini aks etadi. Gap nima haqida bormoqda? 
3.  MTM da tashkil etiladigan bolalar o’yinlari qanday turlarga ajratiladi? 
 
20. Maktabgacha ta’limda qo‘llaniladigan o‘yinlar va ularni tashkil etish 
metodikasi 
Reja: 
1.  Qoidali o‘yinlarning mazmuni va qoidasi 
2.  O‘yin  bolalarga  yangi  bilim  berish  va  ularnin  fikrini  bilim  doirasini 
kengaytirish vositasi 
3.  Maktabgacha ta’limda qo‘llaniladigan o‘yinlar va ularni tashkil etish   
 
Tayanchso‘zlar:Bola,ekalogiyayosh,madaniyat,tushuncha,ta’lim,tarbiya 
 
O‘yin qoidasini bolalar  o‘zlari o‘yin jarayonida  belgilashadi. 
Qoidali  o‘yinlarning  mazmuni  va  qoidasi  kattalar  tomonidan  belgilanadi. 
Qoidali  o‘yinlarga  quyidagilar  kiradi:  didaktik  o‘yinlar,  harakatli    o‘yinlar,  
musiqaviy o‘yinlar, ermak o‘yinlar. 
Bolalarga  ta’lim-tarbiya  berish  maqsadida  kattalarning  o‘yinni  tanlay 
bilishi,  unga  to‘g‘ri  rahbarlik  qilish  "Bolajon"da  belgilangan  vazifalarni 
muvaffaqiyatli amalga oshirishni ta’minlaydi. 
O‘yin bolalarni rivojlantirish va tarbiyalash vositasidir. Psixologlar o‘yinni 
maktabgacha  yosh  davrida  etakchi  faoliyat  deb  hisoblaydilar.  O‘yin  tufayli 
bolaning  yuqori  rivojlanish  bosqichiga  o‘tishini  ta’minlovchi  sifatlar  shakllanadi, 
uni ruhiyatida sezilarli o‘zgarishlar yuz beradi. 
O‘yinda  bola  shaxsi  ning  hamma  tomoni  bir-biriga  o‘zaro  ta’sir  etgan 
holda  shakllanadi.  O‘ynayotgan  bolani  kuzatayotib  uning  qiziqishlarini,  tevarak-
atrof  to‘g‘risidagi  tasavvurini,  kattalarga  va  o‘rtoqlariga  bo‘lgan  munosabati  ni 
bilib olish mumkin. 
Shaxsdagi  bi  ron  sifatni  tarbiyalash uchun  uning  boshqa  tomonlarini  ham 
rivojlantirish    kerak.    Masalan,bolaning    o‘yiniga      qiziqishini,      tashqilotchilik 
qobiliyatini rivojlantirish uchun mazmun jihatidan boy o‘yinlar  yaratilishi kerak. 
Bolalarning ijodiy o‘yinlari ni rivojlantirish uchun esa o‘z navbatida yaxshi tashqil 
etilgan bolalar jamoasi  zarur  bo‘ladi. 
O‘yin  bolalarni  jismoniy  tomondan  tarbiyalash  sistemasida,  MTMning 
ta’lim­  tarbiya  ishida,  axloqiy,  mehnat  va  estetik  tomonlama  tarbiyalashda  katta 
o‘rin tutadi. 
O‘yinda  bola  organizmiga  xos  bo‘lgan  talab  va  ehtiyojlar  qoniqtiriladi, 
hayotiy faollik ortadi, bardamlik, tetiklik, guvnoqlik tarbiyalanadi. Shuning uchun 
ham bolalarni jismoniy tarbiyalash sistemasida o‘yin munosib o‘rin egallaydi. 

---

80 
 
O‘yin ta’lim va  mashg‘ulotlar bilan, kundalik hayotdagi kuzatishlar bilan 
uzviy bog‘liq bo‘lib juda katta ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega. Ijodiy o‘yinlarda 
muhim  bilim  egallash  jarayoni  yuzaga  keladi.  bu  bolaning  aqliy  kuchini  ishga 
soladi,  tafakkurini,  hayolini,  diqqatini,  xotirani  faollashtirishni  talab  qiladi,  bola 
masalalarni mustaqil hal qilishga o‘rganadi,  o‘ylagan narsasini  amalga oshirish  
uchun  yaxshiroq  va  osonroq  usul  o‘ylab  topadi,  o‘z  bilimlaridan  foydalanish  va 
uni so‘z bilan ifodalashga  o‘rganadi. 
O‘yinda  aks  ettirlayotgan  narsani  bili  bolishga  qiziqish    uyg‘onadi.  
Ko‘pincha  o‘yin  bolalarga  yangi  bilim  berish  va  ularning  fikrini.  bilim  doirasini  
kengaytirish  uchun  hizmat  qiladi.  Ijodiy  o‘yi  nni  tor  didaktik  maqsadlarga 
bo‘ysindirib bo‘lmaydi, bu o‘yin yordamida juda katta vazifalar hal  qilinadi. 
Qoidali  o‘yin  bolaning  sensor  rivojlanishini,  taffakkur  va  nutqini,                          
ixtiyorsiz  diqqatini  va  xotirasini,  har  xii  harakatlarini  muntazam  ravishda  mashq 
qildirib borish imkonini beradi. Har bir qoidali o‘yin ma’lum didaktik maqsadga 
ega  bo‘lib,  bolani  umumiy  rivojlantirishga  qaratilgan  bo‘ladi.  Ta’limning  o‘yin 
shaklida bo‘lishi muhim ahamiyaiga ega bo‘lib bolaning umumiy rivojlantirishga 
qaratilgan  bo‘ladi.  Ta’limning  o‘yin  shaklida  bo‘lishi  muhim  ahamiyatga    ega 
bo‘lib, bolaning  yosh xususiyatlariga mos keladi. Qiziqarli o‘yin bolaning aqliy 
faolligini oshiradi, o‘yinda bola mashg‘ulotdagiga nisbatan murakkabroq masalani 
hal  qilishi  mumkin.  Bu  ta’lim  butunlay  o‘yin  shaklida  bo‘lishi  kerak  degan  gap 
emas.  Ta’lim  turli  usullar  va  metodlarni  qo‘llashni  talab  etadi.  O‘yin  ta’limning 
shakllaridan biri bo‘lib, boshqa bir metod bilan qo‘shib olib borilgandagina yaxshi 
natija beradi, bular kuzatish, suhbat, so‘zlab berish va hakozolar. 
Bola o‘ynayotib o‘z bilimidan foydalanishni, uni har xil sharoitda ishlata 
bilishni  o‘rganadi.  Ijodiy    o‘yinlarda  bolalarning  fantaziyasi,  buyum  yasashi,  
tajriba qilishiga keng yo‘l ochiladi. 
O‘yinda  aqliy  rivojlanish  bilan  birga  axloqiy  sifatlar  ham  shakllanadi. 
O‘yin jarayonida yuz bergan kechilmalar bola ongida chuqur iz qoldiradi, shuning 
uchun o‘yin bolada yaxshi hislarni, ulug‘vor orzular va intilishlarni, qiziqishlarni 
tarbiyalashga yordam beradi. 
O‘yin mustaqil faoliyat bo‘lib, bu jarayonda bolalar o‘z tengdoshlari bilan 
aloqa  qilishga  kirishadilar.  Ularni  umumiy  maqsad,  unga  erishishdagi  umumiy 
kechilmalar  birlashtiradi.  Shuning  uchun  o‘yin  do‘stona  munosabatlarni  
tarbiyalashda,    jamoa  hayoti  malakalarini,  tashkilotchilik  qobiliyatlarini 
shakllantirishda  muhimdir.  Birgalikdagi  o‘yin  bilan  birlashgau  kichik  bolalar 
jamoasida murakkab munosabatlar vujudga keladi. Tarbiyachining vazifasi har bir 
bolani  faol  o‘yinga  jalb  qilish,  bolalar  o‘rtasida  do‘stlikka,    haqqoniylikka, 
o‘rtoqlarini javobgarligini sezishga asoslangan munosabatlar  o‘rnatishdan  iborat. 
O‘yin  mehnat  tarbiyasi  vazifasini  bajarishga  ham  yordam  beradi.  Bolalar 
o‘z o‘yinlarida har xil kasbdagi qishilarni aks ettiradilar. Bu bilan ular kattalarning 
harakatlariga taqlid qilib qolmay, shu bilan bir qatorda ularning ishiga  mehnatiga 
bo‘lgan munosabatlarini ham aks ettiradilar. O‘yin bolada ko‘pincha mehnat qilish 

---

81 
 
xoxishini uyg‘otadi, o‘yin uchun keraqli narsalarni tayyorlash va yasashga  majbur 
qiladi.Bolalar    har    xil    mashinalar    yasaydilar    va  texnik    o‘yinchoqlar  bilan   
o‘ynaydilar. 
O‘yin estetik tarbiyaning muhim vositasidir. O‘yinda ijodiy hayol,  fikrlash 
qobiliyati yuzaga keladi va rivojlanadi. Yaxshi tanJangan o‘yinchoq bad iiy didni 
tarbiyalashga  yordam  beradi.  Harakatl  i  o‘yinlarda  harakatning  go‘zalligi  va 
maromi bolalarni  o‘ziga  maftun  qiladi. 
O‘yinning  katta  tarbiyalovchi  ahamiyati  o‘z-o‘zidan  amalga  oshmaydi. 
O‘yin befoyda, hatto zarali bo‘lishi, ba’zan yomon hislarni qo‘zg‘atishi mumkin. 
Tarbiyachi  o‘yin  yordamida  bolalarni  har  tomonlama  rivojlantirish  vazifasini 
amalga oshirish uchun unga  muntazam ravishda ta’sir etib borishi zarur. 
Bu  vazifani  hal  etishda  o‘yin  bolalar  bog‘chasidagi  ta’lim-tarbiyaviy 
ishning hamma tomonlari bilan  bog‘langan  bo‘lishi  kerak.  O‘yinda  bolalarning 
mashg‘ulotlarda olgan bilim va malakalari aks etadi va rivojlantiriladi, ular orqali 
esa bola   hayotga   o‘rgatiladi.   Ikkinchi    tomondan,    o‘yinda    tarbiyalangan    
sifatlar faoliyatning boshqa turlariga ko‘chi riladi. 
  Bolalarning narsalar, ularni sifati  to‘g‘risida  bilimlarni  mustaxkamlash  
uchun har xii o‘yinchoqlar,  suratlar, uy-ro‘zg‘or  buyumlaridan  foydalaniladi. 
O‘yinchoqlar  bilan  o‘ynaladigan  o‘yinlar.  "Xaltachada  nima    bor?" 
o‘yinning  maqsadi  o‘yinchoqlaring  nomlari  bilan  tanishtirish  va  bu  o‘yinchoqlar 
to‘g‘risida bilimlarni mustaxkamlash, tovushlar talaffuzini mashq qildirishdir. "Bu 
nima?"  o‘yinida  bolalar  qo‘  g‘irchoqqa  har  xii  narsalar  va  ularni  ishlatilishi  to‘ 
g‘risida gapirib beradilar. Bunday o‘yin guruhda, bog‘cha maydonchasida, uxlash 
xonasida o‘tkazilishi mumkin. 
Didaktik  o‘yinlarda  tarbiyachi  bolalarni  faqat  narsalarning  nomi  va  ular 
nimaga keraqligi bilan tanishtiribgina qomay, balki shu narsalarning shakli, rangi, 
katta kichikligi, fazoda tutgan o‘rni xaqida ham tanishtiradi. 
Har bir buyum va o‘yinchoq o‘zining aniq tashqi ko‘rinishiga ega bo‘lishi 
kerak,  o‘yinda  esa  qo‘yilgan  maqsad  narsaning  asosiy  begisini  ajrata  bilishga 
imkon tug‘dirishi lozim. 
Bunday  talabga  xalq  o‘yinlari  o‘z  shakliningi  aniqligi,  rangining  tiniqligi 
bilan ko‘proq javob  bera oladi. 
Bolalarni  aqliy  vazifalanii  bajarishga  undaydigan  o‘yinlar  ham  katta 
ahamiyatga ega. 
Bolalarning  rang  xaqidagi  tushunchalarini  mustaxkamlash  va  aniqlash 
uchun  quyidagi  o‘yinlar  o‘tkaziladi:  sharlarni  rangiga    qarab    to‘plash,  
"Dumaloqni dumalatish", xalqachalarni ipga o‘tkazish, "Shu rangdagi dumalaoqni 
dumalatish",  "Kimda  mana  bu  rangdagi  xalqacha  bor",  "Kim  mana  bu  rangdagi 
xaltachani topa oladi" va x.k .. 

---

82 
 
Qo‘g‘irchoq    bolalarning    eng  sevimli  o‘yinchoqlaridan    biri.    Har    bir  
bolalar  bog‘chasida  didaktik  jixozlangan  o‘yinchoq  bo‘lishi  kerak.  Qo‘g‘irchoq 
jixozlariga kiyim, ichki kiyim, poyafzal,  idish-tovoq, mebel o‘yinchoqlar kiradi. 
Qo‘g‘irchoq  bilan  quyidagi  o‘yinlarni  o‘tkazish  mumkin:"Qo‘g‘irchoqni 
kiyintirarniz",   "Qo‘g‘irchoqni    sayrga   otlantiramiz", "Qo‘g‘irchoqni    mexmon 
qi  lamiz".  "Qo‘g‘irchoqlar  bayrami",  Qo‘g‘irchoqning  tug‘ilgan  kuni", 
"Qo‘g‘irchoqni  uxlatamiz". 
O‘yinlar  topishmoqlar  bilan  qo‘shib  olib  borilganda  qiziqarli  bo‘ladi. 
Masalan,  "Qo‘g‘irchokni  uxlatamiz"  o‘yinida  qo‘g‘irchoqqa    karovat  
tayyorlayotganda tarbiyachi "Uzun , yumshoq, yo‘l-yo‘l... .." (matras), "Oq, toza, 
to‘rt  burchak  ..."  (yastiq),  "Paxtali  issiq  ..."  yoki  "junli  issiq"(adyol)  va  boshqa 
topishmoqlarni aytishi mumkin. Qo‘g‘ichoqning karovati tayyor bo‘lgandan keyin 
qo‘g‘irchoqni yotqizib, "alla aytadi. 
Mebellarning nimaga ishlatilishi, o‘yinchoqlarning nomini mustaxkamlash 
uchun  "Qo‘g‘irchoqqa  xona  yasatamiz",  "Qo‘g‘irchoqqa  o‘yinchoq    sovg‘a 
qilamiz" kabi o‘yinlarni o‘tkazish mumkin. 
Tarbiyachi  bolalarni  narsalar,  ularning  nomlari,  belgi  sifatlari,  nimaga 
ishlatilishi  bilan  tanishtiribgina  qolmay,  muyyan  predmetlar  orqali  ularni  oddiy 
turlarga  ajratishni  o‘rgatib  boradi;  ayiq,  qo‘g‘irchoq  ,  quyon-o‘yinchoqlar; 
kastryulka, tarelka, choynak-idish-tovoq. 
O‘yinlarni  narsa  va  buyumlarni  tasvirlovsi  rasmlar  orqali  ham  o‘tkazish 
murnkin. Bo‘ larga "Bu narsa o‘zi to‘g‘risida nirna deydi?", "Kim birinchi bo‘lib 
aytib beradi?"  (bolalarni diqqatini rivojlantirishga qaratilgan qo‘ g‘ irchoq, narsa 
va  ularning  shakli,  rangi  to‘g‘risida),  "Kim  bo‘ladi?"  "Qaysinisi  bir  xil  ?"  kabi 
o‘yinlarni ko‘rsata  bo‘ladi. 
Bolalarning tabiat to‘ g‘risidagi bilirnlarini mustaxkarnlash uchun "Hidiga 
qarab top", "Mazasiga qarab top, "Ushlab ko‘rib top  "!Kim  nimani  eshityapti"  
kabi  o‘yinlarni  o‘tkazish    maqsadga    muvofiqdir.Kichik  yoshdagi  bolalar  bilan 
so‘zli o‘yinlar o‘tkazilmaydi 
Katta  va  tayorlov  guruhlarida  didaktik  o‘yinlar  o‘zining  mazmun  va 
g‘oyasi jixatidan ancha murakkabdir. Bu yoshdagi bolalar bilan buyum va rasmlar 
bilangina  didaktik  o‘yinlar    o‘tkaza    qolmay,    so‘zli    didaktik    o‘yinlar    ham  
o‘tkaziladi.    Buyumlar  va  rasmlar  bilan  o‘tkaziladigan  didaktik  o‘yi  nlarda 
bolalarning narsalar  sifati, xususiyati, nimadan yasalgani, qayerda qilingani, nima 
uchun  keraqligi  va  xakozolar  to‘g‘risidagi    bilimi    aniqlanadi    hamda  
mustaxkamlanadi.    Bunday    o‘yinlaga  quydagilarni  misol  qilib  keltirish 
mumkin:"Nima nimadan  yasalgan?",  "Guruh xonasiga  sayoxat", "Ovoziga qarab 
top" va boshqalar. 
Umumlashtirishga  o‘rgatish  bo‘yicha  turlarga  ajratishni  o‘rgatuvchi  
o‘yinlar katta o‘rin egallaydi. "qaysi fabrikada nima ishlar bajariladi?", "Fabrikada 
nima  ish  qilinadi,  dalada  nima  etishtiriladi?",  "Kimga  nima  kerak"  "Kim  nima  

---

83 
 
bilan ishlaydi?", "Qayerda o‘sadi?’’, "Sayoxat"(shahar bo‘lab, dalaga maktabga va 
hokazo), "Pochta" va boshqalar.