Ta’limiy jihatdan Allohni bilishda uch ma’rifiy bosqich

Ularning Rabbilari huzuridagi mukofotlari - etagida daryolar oqadigan ADN

JANNATLARIdir. Ular o`sha joyda abad-abad qoladilar. Alloh ulardan rozi. Ular

ham Allohdan rozidirlar. Bu baxtiyorlik Rabbidan qo`rqqan kishilar uchundir

(Bayyina surasi, 8-oyat).

Bu esa ko`p marhamatli Rabbilaridan bir salomdir (YOsin surasi, 58-oyat) .

III

Ta’limiy jihatdan qaraganda Allohni bilish ma’rifati uch bosqichda farqlanadi: 1) ilmu-l-yaqin; 2) aynu-l-yaqin; 3) haqqu-l-yaqin. Ilmu-l-yaqinda eng ishonchli kishilar, ya’ni pir-murshid vositasida Allohning biru borligi eshitib bilinadi. Solik murshid rahnamoligida ilohiy mohiyatni o‘rganib unga ishonadi. Ilmu-l-yaqinga shariat talablarini bajarish orqali erishiladi. Ikkinchi bosqichda u fikrlash orqali Haqiqat nurining mavjud­ligini anglab etadi, ya’ni ma’rifatga erishadi. Haqqu-l-yaqin so‘nggi bosqich bo‘lib, unda eshitib bilish, mulohaza orqali bi­lishdan so‘ng ko‘rib bilish darajasiga etiladi. Demak, insonning ilohiy ruhga yaqinlashuv holati sodir bo‘ladi. Mansur Xalloj ta’limoti ana shuning uchun ham “Anal haq”, ya’ni inson ruhining ilohiyotga qovushishi tarzida kechadi.

Allohni bilishda yuqoridagi uch ma’rifiy bosqich Imom G‘azzoliy (1059-1111)ning «Mukoshafatu-l-qulub» asarida farqlab ko‘rsatilgan¹ bo‘lsa, «hujjatu-l-islom»ning «Ihya al-ulum ad-din» («Diniy ilmlarni jonlantirish») asarida madaniyat tarixida ilk bor ifoda etilgan.

Tariqatda maqomot va hol tushunchalari muhim o‘rin tutadi. «Maqomot» — maqom (manzil, bekat) so‘zining ko‘pligi bo‘lib, solikning ruhiy-ma’naviy kamoloti bosqichlarini anglatadi. Abu Nasr Sarroj tariqatning quyidagi maqomlarini qayd etgan:

1. Tavba. erkakmi, xotinmi, qat’iy nazar har bir musulmonga tavba qilish vojibdir. Alloh

buyuradi:

— ey, mo`minlar, xolis tavba qilib, Allohga qaytinglar. SHoyadki