Ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

«Insert usuli» Insert- samarali o’qish va fikrlash uchun belgilashning interfaol tizimi xisoblanib, mustakil ukib urganishda yordam beradi. Bunda ma’ruza mavzulari, kitob va boshka materiallar oldindan talabaga vazifa kilib beriladi. Uni ukib chikib, «V; +; - ; ?;» belgilari orkali uz fikrini ifodalaydi. Matnni belgilash tizimi (V)- men bilgan narsani tasdiklaydi. (+)- yangi ma’lumot. (-)- men bilgan narsaga zid . (?)- meni uylantirdi. Bu borada menga kushimcha ma’lumot zarur. Insert jadvali Tushunchalar	V	+	-
Borlik
Borlikni shakllari
Borlikni tarkibi
Yuklik
Mavjudlik

97

O’quv vaqti 2 soat	Talabalar soni 80- 90
O’quv mashg’ulotining shakli	Axborot, visual ma’ruza
Ma’ro’za mashg’ulotini rejasi.	O’zgarish, o’zaro aloqadorlik, harakat, taraqqiyot tushunchalarining nisbati. Dialektika, sinergetika va ularning asosiy g’oyalari. Determinizm. Qonun va qonuniyat tushunchalari. Falsafiy qonunlarning xususiyatlari. Rivojlanish va o’zaro aloqadorlikning umumiy qonuniyatlari. Mustaqillik va jamiyatning tadrijiy taraqqiyoti. Tadrijiy taraqqyot va mustaqillikning mustahkamlash jarayonida vorislik va yangilanishning o’ziga xos xususiyatlari Mavjudlik, o’zgarish va o’zaro bog’liqlikning asosiy shakllari. Falsafiy kategoriyalar va ularning farqlari. Alohidalik, xususiylik, umumiylik. Struktura vaelement. O’zbekiston taraqqyotida butun vaqism, o’zbek modelida alohidalik va umumiylik dialektikasi 4. Mohiyat va hodisa. Mazmun va shakl. Sabab va oqibat. Zaruriyat va tasodif. Imkoniyat va voqyelik. Mustaqil O’zbekiston rivojida bu kategoriyalar namoyon bo’lishining xususiyatlari

O’quv mashg’uloti maqsadi: Talabalarga falsafada substanstiya va materiya muammosi haqida tushuncha berish.
Pedagogik vazifalar: Mavzuning tub mohiyatidan kelib shiqqan holda, ma’ro’zani muayyan qismlarga bo’lish, har bir qismni o’zaro mantiqiy bog’liqlikni ta’minlash, oshib berish, tushuntirish, shakllantirish.	O’quv faoliyatining natijalari: Talaba: Substastiya tushunchasi.Substanstiyaga monistik, dualistik va plyuralistik yondashuv.Materiya tushunchasi va materiya haqidagi ta’limotlarning asosiy bosqichlari.Materiyaning tashkil topish darajalari haqida tushunchaga ega bo’ladi, mazmunini yorita oladi, tavsiflaydi

98

Ta’lim usullari	Ma’ro’za, muloqot, aqliy hujum,insert
O’quv faoliyatining tashkil qilish shakllari.	Jamoa, guruhlarda ishlash.
Ta’lim vositalari.	Ma’ro’za matni, auditoriya doskasi, darslik, ko’rgazmali qurollar.
Monitoring va baholash	Og’zaki so’rov: Tezkor so’rov.

MAVZU: Falsafada metod va metodologiya muammosi.Falsafiy qonunlar va ketegoriyalar.Ma’ro’zaning texnologik xaritasi. 2 soat Ishlash bosqishlari Vaqti	Faoliyat
	Ta’lim beruvshi	Ta’lim oluvshi
1 bosqish	Falsafada substanstiya va materiya
Kirish	muammosi	Tinglaydilar
10 daqiqa	Avvalgi darsning so’ngida ma’ruza matni	aniqlaydilar	va muhim
	talabalarga beriladi. «Insert» texnikasini	joylarini	yozib
	qo’llagan holda o’qib chiqish tayinlanadi.	boradilar.
	1.1.Mavzu,mashg’ulot rejalashtirgan o’ quv natijalami e’lon qiladi
	1.2. Asosiy kategoriya va tushunchalarni va ma’rza oxirida echiladigan masalalarni namoyish qiladi
	Maqsadi: Talabalarga falsafa tarixida substanstiya va materiya muammosi haqida tushuncha berish.
2 bosqish	2.1. Talabalar e’tiborini jalb etish va bilim	Tinglashadi,	savol
Asosiy	darajalarini aniqlash ushun tezkor savol-javob	berishadi,	javoblarni
	o’tkazadi.	eshitishadi.	Ta’riflami
60 daqiqa	2.2. O’qituvshi ma’ruzani bayon etishda davom etadi va ma’ruza rejasi savollarini	yozib oladilar. Ma’lumotlarni

99











100


Qo’shimcha va tushuntiruvchi matnlar





O’quv materiallar

Substantsiya tushunchasining mohiyati. Falsafa tarixida o’zining mavjudligi uchun o’zidan boshqa hech narsaga muhtoj bo’lmagan shunday birinchi asosni ifodalash uchun «substantsiya» (lot. substantia - mohiyat, asos) kategoriyasi qorilaniladi. Ilk falsafiy yo’nalishlarning vakillari barcha narsalar asosini tashkil etuvchi moddani birinchi asos sifatida tushunganlar. Odatda, bunday asos sifatida o’sha davrda umumiy e’tirof etilgan birinchi stixiyalar: er, suv, havo, olov yoki fikriy konstruktsiyalar, «birinchi g’ishtlar» - apeyron, atomlar qaralgan. “Avesto”da birlamchi substantsiya olov deb atalgan. Keyinchalik substantsiya kategoriyasi o’zgarmas, nisbatan barqaror va hech narsa bilan bog’liq bo’lmagan holda mavjud o’ta keng asosga aylandi. Inson idrok etadigan dunyoning butun rang-barangligi va o’zgaruvchanligi substantsiya bilan bog’lana boshladi. Bunday asoslar sifatida falsafada asosan materiya, Xudo, ong, g’oya, flogiston, efir va shu kabilar amal qilgan.

«Substantsiya» tushunchasi o’z-o’zini to’liq belgilovchi borliqni ifodalashga xizmat qiladi. Substantsiya kategoriyasida o’zini asoslash uchun boshqa hech narsani talab qilmaydigan negiz, birinchi asos g’oyasi mujassamlashgan. Niderland faylasufi Benedikt Spinoza (1632-1677) buni «causa sui» - «o’z-o’zining sababchisi» iborasida juda to’g’ri ifodalagan. Substantsiya deganda u o’z holicha mavjud bo’lgan va o’zi orqali zohir bo’lgan, ya’ni o’zining mavjudligi uchun boshqa narsaga muhtoj bo’lmagan narsani tushungan. Bunda bir tomondan, substantsiya materiya sifatida tushuniladi, boshqa tomondan - u o’zining barcha shakllari sababi va «sub’ekti» sifatida amal qiladi. Bu B.Spinozani substantsiyani bir vaqtning o’zida ham tabiat, ham Xudo sifatida ta’riflagani va bu ikki tushunchani tenglashtirishganidan dalolatdir. B.Spinoza Xudoni tabiatga


101





butunlay singdirib yuborgan, uni tabiiylashtirishga va ilohiy mazmundan ajratishga harakat qilgan. Uning panteizmi shundan iborat bo’lgan.

Dualizm. Birinchi asos sifatida ikkita substantsiya olingan falsafiy yondashuv dualizm (lot. dualis - ikki yoqlama) deb ataladi. Nemis faylasufi X.Vol’f XVIII asr boshida «dualizm» atamasini falsafiy muomalaga kiritgan. X.Vol’f dunyoda barqaror tartibning shakllanishida tafakkur, g’oyalar va aql- idrokning alohida o’rnini aniqlash hamda ta’kidlashga harakat qilgan. Uning zamondoshlari - ma’rifatli absolyutizm g’oyalarining tarafdorlariga ta’siri juda katta bo’lgan. X.Vol’fning falsafaga oid qo’llanmalari barcha o’quv yurtlarida o’qitilgan va eskirgan (sxolastik) jihatlarni siqib chiqargan. Ular universitet ta’limining asosiy manbalari sifatida amal qila boshlagan.

Dunyoning negizida ikkita asosi borligini tan oluvchi ta’limot plyuralizmdir. «Plyuralizm» (lot. - ko’plik, ko’p xillik, ko’p sonlik) atamasini ham X.Vol’f 1712 yilda taklif qilgan. Bu tushuncha ontologiyada ayniqsa, jiddiy qiyinchiliklar tug’dirgan. CHunki ayni shu ta’limotda borliqning ko’p sonli mustaqil va o’zaro bog’lanmaydigan asoslarini ilgari surish lozim edi.

Leybnitsning «monadologiyasi», ya’ni monadalar haqidagi ta’limoti plyuralizmning klassik ko’rinishi hisoblanadi. Ushbu ta’limotga ko’ra, dunyo son- sanoqsiz ruhiy substantsiyalardan tashkil topadi. Ammo, plyuralistik yondashuvning bundan oldinroq ilgari surilgan ko’rinishlari ham mavjud. Masalan, Empedokl yaratgan dunyoning to’rt asosi haqidagi ta’limot plyuralistik ontologiyaning turlaridan biri sifatida amal qiladi.

Monizm. Dunyoning narsalar va hodisalar rang-barangligi bir substantsiyadan iborat degan ta’limot «monizm» (yunon. monos - bitta, yagona) deb ataladi. Dunyoning kelib chiqishi va mohiyati haqidagi hozirgi ilmiy tasavvurlar, shuningdek birinchi asos muammosiga nisbatan falsafa tarixidagi eng salmoqli yondashuvlar kurashi nuqtai nazaridan substantsiya tabiatini tushunishga nisbatan ancha keng tarqalgan ikki yondashuv - materialistik va idealistik monizmni qayd etish lozim.

Materialistik monizm deb tavsiflanadigan birinchi yondashuv dunyo yagona va uzviy, u azaldan moddiy va dunyoning birligi zamirida ayni shu moddiylik yotadi, deb hisoblaydi. Bu kontseptsiyalarda ruh, ong va ideallikdan emas, balki moddiylikdan keltirib chiqariladi. Bunday yondashuvlarning o’ta rivojlangan ko’rinishlariga biz Fales, Geraklit, Spinoza, va uning izdoshlari asarlarida duch kelamiz.