Tadqiqotlari

13.1-rasm. Sabab – oqibat aloqalarining mohiyati 
 
Bu  shartlar  muhim  ammo  sabab-oqibat  bog‘liqligi  borligiga  yetarli  emasdir. 
Har  biri  alohida  yoki  uchchalasi  bir  vaqtda  sabab-oqibat  bog‘likligini  mavjudligini 
yakuniy tasdiqlay olmaydi. Bu shartlarni har birini ko‘rib chiqamiz. 
1.  Birgalikda  buladigan  o‘zgarishlar  (variatsiya).  Bu  (concomitant  variation) 
birgalikda  yuz  berish  darajasi  yoki  “X”  sabab-oqibat  hodisasining      “U”  oqibatini 
birga  yuz  berish  varianti  bo‘lib,  sabab  bog‘liqligini  mavjudligini  taxminiy  bashorat 
kiladi.  Bu  shartga  muvofiqligini  tasdiqlovchi  dalillar  ham  sifatli,  ham  mikdoriy 
bo‘lishi mumkin. 
Sifatli  dalilga  misol  keltiramiz:  univermag  menedjerlari  sotuv  hajmi  asosan 
xaridorlarga  xizmat  ko‘rsatish  sifatiga  bog‘lik  deya  taxmin  qilishadi.  Bu  gipotezani 
birgalikdagi  variatsiya  shartlariga  amal  qilib  tekshirib  ko‘rish  mumkin.  Bu  holatda 
sabab  omili-  xaridorlarga  xizmat  ko‘rsatish  sifati,  oqibat  omili-  sotuv  hajmidir.    Bu 
gipotezada  birgalikda  variatsiya  mavjudligi  shuni  bildiradiki,  xaridorlarga  o‘rta 
sifatda xizmat ko‘rsatuvchi univermaglar o‘rta savdo hajmiga ega bo‘ladi degani. Shu 
kabi  past  sifatda  xizmat  ko‘rsatuvchi  univermaglar  kichik  savdo  hajmini  ko‘rsatib 
beradi.  Agarda  bu  taxminga  qarshi  omillar  ko‘rinsa  yoki  kelib  chiqsa,  bu  taxminni 
chippakka chiqaradi. 
Sabab-
oqibat 
aloqalari
Birgalikdagi 
variatsilar
(bir-biriga 
oʻxshashlik)
Vaqt 
mobaynidagi 
hodisaning yuz 
berish tartibi
Boshqa boʻlishi 
mumkin sabab 
omillarining 
yoʻqligi

---

 
276 
 
Miqdoriy dalilga misol sifatida ixtiyoriy 1000 respondentdan univermag model 
kiyimlar  sotib  olish  buyicha  o‘tkazilgan  so‘rovnomani  keltirish  mumkin.  Bu  so‘rov 
natijasi quyidagi jadvalda  keltirilgan. Respondentlar  o‘z bilim  ma’lumot darajasiga 
ko‘ra  past  va  yuqori  guruhlarga  ajratilgan.  Bu  jadval  shunday  taxminga  asosan 
qurilganki,  ma’lumot  darajasi  zamonaviy  kiyim  sotib  olishga  ta’sir  kiladi  .  Yuqori 
ma’lumotga ega resspondentlar ko‘proq zamonaviy kiyimlar sotib olishi mumkin.