Sóz yasalishi. Affiksatsiya va kompozitsiya

Otlarda kichraytish, erkalash shaklini yasovchi affikslar. Bunday shakllar yozuv yodgorliklarida kam qo‘11angan bo‘lib, ayrim so‘zlar bilangina ishlatilgan. Bulardan quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:

-chaq/ -chak — tubuchak (Navoiy, M L)

otning kichkinasi, kelinchek (Furqat).

Tubuchaq ati beshumar bolub edi (BN ).

-(l)aq — taylaq (Sangloh ).

Kiyikniñ og’laqi (Sakkokiy).

-cha/-cha — Bir qaz keldi, al bag'cha ichindá qondi (NF).

Batina almas, aña bir chuqurcha — katta cháh (Muqimiy).

Miqdárin besh gaz kevlaganda, bir közachá chiqibdur (Furqat);

g’ına /-gina — Bilmaduk, qaysi parivashg'ina manzur erkan (Munis).

g’ına /-gina — Bilmaduk, qaysi parivashg'ina manzur erkan (Munis).

Kichraytish shaklini yasovchi -g‘ina / -gina affiksi XI asrda - qiya/-kiya shaklida ham qo’llangan. Masalan: og’ulqiya — o‘g‘ilcha, qizqiya — qizcha, erkiya — kichkina kishi, yerkiya — kichikkina, ozgina yer (M K , III, 184—185).

Fe’ldan ot yasovchi affikslar

Fe’ldan ot yasovchi affikslar

-q / -g’/ / -k/-g affiksi. Undosh bilan tugagan so’zlarga qóshilganda bu affiks oldidan bir unli orttiriladi: -aq/-ag,//- ak/-ag, -iq /-ig ‘//-ik /-ig , -uq /-ug’//-ük/-üg .

Masalan: soraq//sorug‘,

qonaq//konuq,

satiq/satig‘,

qılıq,

yazuq,

tutug‘,

teshuk,

bitig,

bilig

Bu affiks eski o’zbek tilida mahsuldor yasovchi bo’lib, u bilan yasalgan otlar quyidagi ma’nolarni ifodalaydi:

1. Aniq predmetni bildiradi:

Bichaq birla sanchalıñ (QR).

Kirib özu tutug‘ ichra olturdi (XSH ).

Bu yarag‘ birla yetishti lashkar

(SHN).

Ag ‘zi muhrluq bitigni oqub, ... (Navoiy, Msh).

2. Fe’l o‘zagidan anglashilgan ish-harakatning jarayonini, natijasini ko‘rsatadi:

Köktün bir kök yaruq tüshti ( O‘N ).

Yana tört yüz qul birla satig‘ qilurlar erdi.

(QR ).

3. Holatni bildiradi:

Köñlumğa qorqug‘ kirdi (N F ).

Savuqta yatur erdi (Saroyi).

El elukni yad etarlar ki, ... (Atoiy).

4. Belgi, xususiyatni bildiradi:

Bu körk, bu qılıq birla satilg’u

qul ermaz (Q R ).

Atagım ma Berka faqih qipchaq (XSH )

5. Shaxsni bildiradi.

Taam bergil qonuqunqa (Tafsir). Qonuq kelgénini bildi (XSH ).

Har biri bir kishiga qonaq boldi (SHN)

Quyidagilarni ham fe’ldan ot yasovchi mahsuldor affikslar guruhiga kiritish mumkin: -nch (undoshdan keyin: -/ nch/-inch//-unch/-ünch) affiksi fe’l o ‘zagidan anglashilgan ish-harakatning nom ini, holatini bildiruvchi ot yasaydi: Tutulunch, urushunch andag‘ yaman boldi (ÓN).

sh (undoshdan keyin: -ish/-ish / / -ush/-üsh) affiksi ish-harakat jarayonini, holat m a’nosini bildiruvchi ot yasaydi: Sanchishqa kirsa

sh (undoshdan keyin: -ish/-ish / / -ush/-üsh) affiksi ish-harakat jarayonini, holat m a’nosini bildiruvchi ot yasaydi: Sanchishqa kirsa

yigirmi miñ erni qaytarur ermish (QR).

Urush-toqush bashlandi(ÓN ).

Yilrüsh yarag'im qayda bilgaylür (B N ).

Ul dag'i yaxshi qilur erdi savash (SH N );

E’tiboringiz uchun rahmat!