Strukturaviy tilshunoslik

yaxlitlik,  tugallik,  bog'liqlik,  diskretlik  (qismlarga  ajralish)  kabi 
kategorial  belgilaming  mavjudligi  matn  hodisasini  oddiy  sintaktik 
tuzilma -  gapga qarama-qarshi qo‘yish uchun yetarli hisoblanmoqda.
Ta’kidlash  joizki,  matn  kategoriyasining  taklif  qilinayotgan 
tavsifi 
uning 
turli 
xususiyatlarini 
aks 
ettiradi 
va 
ushbu 
xususiyatlaming barchasini yagona qolip doirasida qamrab olish istagi 
beixtiyor  matn  tuzilishi  va  mundarijasining  turli  qatlamlariga  oid 
xususiyat,  belgilarning bir pog‘onaga joylashtirilishiga sabab  bo‘ladi. 
Bunday betaraflik,  so‘zsiz, matn mohiyatini  aniq nazariy fikrlar orqali 
tasvirlashga xalaqit beradi. Natijada, matn tuzilishi  zohirida namoyon 
bo‘ladigan  sintaktik  bogliqlik  va  lisoniy  elementlarning  semantik 
birikishi  matn  yaratilishi  uchun  qanchalik  zarur  bo‘lmasin,  ulaming 
yaxlitlik 
shartiga 
to‘liq 
javob 
bermasligi 
oydinlashadi. 
Pragmalingvistik  tahlilda  matnning  kommunikativ  maqsadi  asosiy 
tavsifiy belgi sifatida tanlandi.
Darhaqiqat,  matn  qurilishida  ishtirok  etayotgan  barcha  til
36

birliklari  maqsadli  tanlov  asosida  kommunikativ  faoliyat  vositaiariga 

aylanadi  va  ular  matn  tarkibida  o‘ziga  xos  yangi  xususiyat,  xarakter 
kasb  etadi.  Ye.A.Goncharova  ta’riflaganidek,  til  tuzilishining  asosiy 
nominativ  va  kommunikativ  birliklari  bo‘lgan  so‘z  va  gap,  matnning 
struktur-semantik  tarkibidan  joy  olish  jarayonida,  «matn  so‘zi»  va 
«matn  gapi»ga  aylanadi  hamda  ularda  til  tizimi  va  matn  tizimidan 
o‘zlashtirilgan  xususiyatlar o‘zaro  birikadi.  Xususiyatlaming bu  xilda 
uyg‘unlashuvi 
matnning 
lisoniy 
va 
nolisoniy 
birliklaming 
strukturaviy,  m a’noviy  va  pragmatik  munosabatlar  asosida  o ‘zaro 
birikishidan  hosil  bo‘ladigan  tugal  nutqiy  tuzilma  ekanligidan  darak 
beradi.  Matnning  bunday  tavsiflanishi  ham  uning  nutqiy-tafakkur 
faoliyati  mahsuli ko‘rinishida yuzaga keiishini isbotlaydi.  Bu tuzilma, 
albatta,  o‘z  ichki  qonuniyatlariga  ega,  ushbu  qonuniyatlar  matnning 
sintaktik,  semantik,  pragmatik  sifatlari  bilan  bir  qatorda  uning 
yaratilish va qo‘llanish shartlari negizida turgan kognitiv xususiyatlari 
bilan ham bogHiq.
Nazorat uchun savol va topshiriqlar
1. Kogeziya nima?
2. Kogerentlik deganda nimani tushunasiz?
3. Intensionallik nima?
4. Adresatlik deganda nimani tushunasiz?
5. Informativlik nima?
6. Situativlik nima?
7.  Intertekstuaiiik deganda nimani tushunasiz?
Adabiyotlar
1.  Boymirzaeva  S.  Matn  mazmunida  teiriperollik  semantikasi.  . 
Toshkent,  “O'zbekiston  milliy  ensiktopediyasi”  Davlat  ilmiy 
nashriyoti, 2009
2.  Yo'idoshev M.  Badiiy matn va uning lingvopoyetik tahlili asoslari. 
T.2007
3. Yo‘ldoshev M. Badiiy matn lingvopoetikasi. Т.: “Fan”, 2008
4. Yo‘ldoshev M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. Т., Alisher Navoiy 
nomidagi  O'zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010
5. Mamajonov A. Tekst lingvistikasi. -  T.:,  1989.
6. Turmiyozov N. Yo‘Idoshev B. Matn tilshunosligi.  Samarqand, 2006
37

7.  Rasulov  I.  Murakkab  sintaktik  butunlik.  0 ‘zbek  tili  va  adabiyoti. 

1983, №1.
8.  Abdupattoev  M.T.  0 ‘zbek  matnida  supersintaktik  butunliklar. 
Filol.fan.nom.  ...diss.avtoref. -  Т.,  1998.
9.  Гальперин  И.Р.  Текст  как 
объект  лингвистического 
исследования. -М: “Наука”,  1981.
MATN VA UNING TEPOLOGIK TASNIFI
Tayanch tushunchalar: og ‘zaki matn, yozma matn,  minimal matn, 
maksimal matn,  mikromatn,  makromatn turg 'un strukturali matnlar