Strukturaviy tilshunoslik

“сверхфразовое  единство"  (O.S.Axmanova),  “murakkab  sintaktik 
butunlik”  -   “сложное  синтаксическое  целое”  (A.M.Peshkovskiy, 
N.S.Pospelov), 
“matn  komponenti”  -   “компонент  текста” 
(I.A.Figurovskiy),  “prozaik  strofa”  -   “прозаическая  строфа" 
(G.Ya.Solganik), 
“sintaktik 
kompleks” 
-  
"синтаксический 
комплекс” 
(AJ.Ovsyannikova), 
“monologik 
jum la” 
-  
“монологическое 
высказывание", 
“kommunikativ 
blok” 
-  
“коммуникативный блок ” va boshq.
0 ‘zbek tilshunosligida  ham  mazkur tushunchani  ifodalash  uchun 
bir  qator  farqli  terminlar  qo‘llanmoqda.  Masalan,  A.Mamajonov 
dastlab  “yirik  sintaktik  birlik"  terminini  qo‘llagan  bo‘lsa,  keyinroq ‘ 
muntazam  ravishda  “superjrazali  sintaktik  birlik”  terminidan 
foydalanadi.  Matnning  stilistik  muammolariga  alohida  e‘tibor  bilan 
qaragan  I. Rasulov  va  H.Rustamovlar  esa  “murakkab  sintaktik 
butunlik” terminini ma’qul  ko‘radilar.  0 ‘zbek matnidagi ana shunday 
birliklami 
monografik 
tarzda 
tadqiq 
etgan 
MAbdupattoyev 
“supersintaktik  butunliklar”  terminini  qo‘llashni  maqsadga  muvofiq 
deb hisoblaydi.
M.Abdupattoyev  nomzodlik  dissertatsiyasida  o‘zbek  tilidagi 
matnda  supersintaktik  butunliklaming  mohiyati,  sintagmatik  va 
semantik-uslubiy  xususiyatlarini  ilmiy  asosli  ravishda  ko‘rsatib
24

bergan.  Shuni  ham  aytish  kerakki,  tadqiqotchi  supersintaktik 

butunliklaming matn tarkibidagi chegaralarini beigilash, ulami ajratish 
tamoyillarini  (semantik,  grammatik  va  kompozotsion-stilistik)  ishlab 
chiqqan.  Shu asosda matndagi bir kichik mavzuning tugallanib, yangi 
bir  mavzuga  o‘tilishi  supersintaktik  butunlikni  tashkil  etuvchi  nisbiy 
mustaqil  gaplar  orasida  mustahkain  semantik-grammatik  aloqa 
mavjudligini,  ayni  shu  aloqa  supersintaktik  butunlikning  semantik- 
struktural yaxlitligini ta’minlashini juda to‘g’ri ta’kidlagan.
Supersintaktik  butunlikning  shaklianishida  gaplar  ishtirok  etadi, 
buni 
hech  kim  inkor  etmaydi.  Lekin  ikki  yoki  undan  ortiq  gapning 
O‘zaro  birikib,  muayyan  bir  butunlikni  shakllantirishi  shunchaki  bir 
oddiy jarayon emas, balki benihoya murakkab va serqatlam hodisadir. 
Ana 
shunday  gaplar  yig’indisini  yaxlitlashtiradigan  bir  qator  omillar 
mavjud.  Ayni  shu  masala  borasida  fikr  yuritgan  tadqiqotchilaming 
aksariyati 
(I.R.Galperin, 
O.I.Moskalskaya, 
Z.Ya.Turayeva,
iI.M.Loseva,  A.Mamajonov,  M.To‘xsanov,  M.Abdupattoyev  va 
boshqalar) yagona kichik mavzuning umumiyligi va o‘zaro uyg’unligi, 
pfcmantik-grammatik hamda kommunikativ yaxlitlik kabi jihatlami ana 
ihunday  omillar  sifatida  qayd  etadi lar.  Masalan,  quyidagi  parchada 
Iba^cur omillaming barchasi  mavjud,  shuning uchun ham uni alohida 
^•npersintaksik  butunlik  deyish  mumkin:  Kishi  ortiqcha  qo'rqqanda 
f Qangib  a ’zosi  harakatsiz  va  o g ’riq  holga  tushadurkim,  albatta,  buni 
biz qattiq qo 'rqqandan deb bilamiz.  Darhaqiqat,  bizning qarshimizga 
vyo 'Ibars ehiqsa,  biz qattiq qo 'rqamiz, chunki bizni о ‘lim kutadir,  inson 
Uchun  dunyoda  о ‘limdan  qo ‘rqinch  narsa  yo'q.  Binoan  alayhi  biz 
bundagi qo'rquvni tabiiy hisoblaymiz.  Ammo qizig’i shundakim,  bizni 
'Vlunyo  baxti  kutganda,  bizga  saodat  bashorati  berilganda  nega  biz 
О‘lim  kutgandagi  holga  tushamiz  va  uzviy  tashkilotimiz  birinchidagi