Statistika tarixi

164 To‘plam birligi
Statistik tadqiqot to‘plamdagi har bir birlikni (elementni) o‘rganishdan, undagi belgilarni qayd qilishdan boshlanadi. Demak, statistik to‘plamni tashkil qiluvchi har bir element to‘plam birligi deyiladi. To‘plamning umumiy belgi, xususiyatlariga ega bo‘lib, lekin ular har bir birlikda o‘ziga xosdir, har xil miqdor va sifat belgilarga egadir. Statistik to‘plam elementlarining har xilligi, o‘zgaruvchanligi variatsiyani bildiradi. Statistik to‘plam birliklarining bunday o‘zgarishlari - o‘zgaruvchi belgilar deyiladi. Statistika ommaviy hodisalarning o‘zgaruvchan belgilariga asosan ularning rivojlanish qonuniyatlarini yechib beradi. Statistika nazariy mavjud bo‘lgan va nazariy jihatdan aniqlab bo‘lmaydigan qonuniyatlarni aniqlab beradi. Masalan, tovar narxining oshishi natijasida talab kamayishi nazariy jihatdan aniq, lekin qanchalik kamayishni statistika aniqlab berishi mumkin. Aholi byudjeti daromad qismining ko‘payishi bilan, oziq - ovqat mahsulotlarining hissasi kamayishi qonuniyati - ikkinchisiga misol bo‘la oladi.
Statistik to‘plamni tashkil qiluvchi har bir element to‘plam birligi deyiladi.
165 Statistik jamlash ijtimoiy-iqtisodiy o‘lchash.
Ijtimoiy-iqtisodiy xodisa voqealarning bir xil tipdagi o‘zgarishi bo‘yicha guruhlanishi tipologik guruhlashga kiradi. Xalq xo’jaligini tarmoqlar bo’yicha, faoliyat yurituvchi sub’ektlarni mulk shakli bo’yicha, avtomobillarni tiplari bo’yicha guruhlash tipologik guruhlashga misol bo’ladi.
Kuzatilgan to‘plam tarkibini o‘rganishda, bir xil tipdagi hodisalarni biror belgisi bo‘yicha hissalarini aniqlashda tuzilmaviy (tarkibiy) guruhlashdan foydalaniladi. Masalan: Shahar va qishloq joylarida yashaydigan aholilar hissasini aniqlash, YaIM hajmini tashkil etuvchi tarmoqlar hissasi.
Iqtisodiy hodisa va jarayonlar doimo bir-biri bilan bog‘liqlikda bo‘ladi. Hodisa va jarayonlar belgilarini o‘zaro bog‘liqligi, qanchalik aloqadorligi analitik guruhlashlardan foydalanib aniqlanadi. Bunda natijaviy belgiga bir yoki bir nechta omilli belgining ta’sirini aniqlash mumkin. Mahsulot hajmi bilan tannarx yoki foyda ko’rsatkichlari, talab va baho (narx) o’rtasidagi bog’lanishlar analitik guruhlash asosida aniqlanadi.