Ўсиш ва ривожланиш

Постнатал давр. Пренатал даврнинг охирги кунларида одам организми функционал жихатдан туғилишга тайёр бўлади ва бундай организм туғилганидан кейин ташқи муҳитга мослаша олиш қобилиятига эга бўлади. Мослашиш нерв, эндокрин, нафас олиш, овқат хазм бўлиши, юрак – қон томирлари, айириш тизимларининг функционал шаклланишига боғлиқ. Баъзи тизимлар тузилиш жихатдан шаклланган бўлсада, фукционал шаклланиши ниҳоясига етмаган бўлади. Танадаги барча тўқималар ўсади, бироқ бу жараённинг тезлиги одам умрининг турли даврларида бир хил бўлмасдан, турли тизимлар таркибига кирадиган тўқималар ва аъзолар учун ҳар хил бўлади. Ўсиш жараёнининг ёшга оид чегаралари мавжуд, чунончи ўсмир қизлар учун у тахминан 16 – 18 ёшгача, ўсмир болалар учун 18 – 20 ёшгача давом этади. Аъзо ва тизимларнинг ўсиш ва ривожланиш жараёнлари гетерохрон ҳолда, яъни бир текис бормайди.
Қайд қилинган даврларни бир – биридан ўзига хос белгилари билан ажратиш мумкин. Ёш даврларини гавда ўлчамлари, пропорциялари ва шакллари бўйича, скелетнинг суякка айланиш даражаси, умуртқа поғонасининг шакли, ўсиб чиққан тишлар сони, мускуллар ва эндокрин тизимлар функциясининг не чоғлик такомилашганлиги, тери ости ёғ тўқималарининг ривожланганлиги каби бир қатор анатомо – физиологик белгилар асосида аниқлаб олиш мумкин.
Ҳозирги пайтда амалий педагогика ва гигиенада боланинг ёш даврлари қуйидагича белгиланади:

1. 
   боғча ёшигача бўлган болалар – 3 ёшгача;
   
2. 
   мактаб ёшигача бўлган болалар – 3 дан 7 ёшгача;
   
3. 
   мактаб ёшидаги болалар – 7
   

а) кичик мактаб ёшидаги болалар – 7 ёшдан 11 ёшгача;
б) ўрта мактаб ёшдаги болалар – 11 ёшдан 14 ёшгача;
в) катта мактаб ёшдаги болалар – 15 ёшдан 18 ёшгача.
Аъзо ва тизимларнинг тузилиш ва функционал шаклланишини эътиборга олган ҳолда постнатал онтогенез қуйидаги даврларга бўлинади:

1. 
   чақалоқлик даври – 1 кундан 40 кунгача;
   
2. 
   гўдаклик даври – 40 кундан 1 ёшгача;
   
3. 
   дастлабки болалаик даври – 1 ёшдан 3 ёшгача;
   
4. 
   бирламчи болалаик даври – 4 ёшдан 7 ёшгача;
   
5. 
   иккиламчи болалаик даври:
   

ўғил болаларда – 8 ёшдан 12 ёшгача;
қиз болаларда – 8 ёшдан 11 ёшгача;

6. 
   ўсмирлик даври:
   

ўғил болаларда – 13 ёшдан 16 ёшгача;
қиз болаларда –12 ёшдан 15 ёшгача;
7. навқиронлик даври:
ўғил болаларда – 17 ёшдан 21 ёшгача;
қиз болаларда – 16 ёшдан 20 ёшгача;
8. I етуклик даври:
эркакларда - 22 ёшдан 35 ёшгача;
аёлларда - 21 ёшдан 35 ёшгача;
9. II етуклик даври:
эркакларда - 36 ёшдан 60 ёшгача;
аёлларда - 36 ёшдан 55 ёшгача;
10. кексалик даври:
эркакларда - 61 ёшдан 74 ёшгача;
аёлларда - 56 ёшдан 74 ёшгача;

11. 
    қариялик даври – 75 ёшдан 90 ёшгача;
    
12. 
    ўрта қариялик даври – 90 ва ундан юқори ёш.
    

Болаларнинг жисмоний ривожланишини баҳолаш. Жисмоний ривожланиш кўрсаткичларига бўй узунлиги, тана массаси (вазн), бош айланаси, кўкрак қафаси айланаси ва бошқа кўрсаткичлар киради. Жисмоний ривожланишни баҳолаш учун махсус меъёрлар асосида тузилган жадваллардан (1 – 1; 1 – 2 жадваллар) фойдаланилади. Жадвалларда боланинг ёши ва жинсига қараб, тана вазни, бўй узунлиги, кўкрак қафаси узунлиги ўртача қилиб олинган ҳолда берилган ва бу кўрсаткичлар болалардан олинган сонлар билан таққосланиб, хулоса чиқарилади.