Щзбекистон республикаси олий ва щрта

Керакли асбоблар: хона температурасида ярим ўтказгич моддаларни термоэлектр юритувчи куч коеффициентини аниқловчи қурилма, волғтметр В7-27А, ўлчаниши керак бўлган намуналар-

НАЗАРИЙ ҚИСМ.

Агар ўтказгич бўйлаб температуралар фарқи ъосил қилинса, ўтказгичнинг иссиқ қисмларидаги электрон энергияси, тезлиги совуқ қисмидаги электронлар энергияси ва тезлигига нисбатан ортади. Температура ортиши билан эркин электранлар сони ъам ортади. Натижада ярим ўтказгич модданинг иссиқ қисмидан совуқ қисми томон электронлар ъаракатланиб, компенсациялашмаган манфий зарядлар ъосил бўлади. Зарядларнинг тўпланиши ўтказгичда потенциаллар айирмаси вужудга келтиради. Ъосил бўлган потенциаллар айирмаси ўтказгичда тескари йўналишда ъаракатланувчи электронлар оқимини ъосил қилиши туфайли турғун мувозанат ъолат вужудга келади. Ўтказгич бўйлаб зарядларнинг ъаракатланиши, ўтказгичнинг бир учида ортиқча манфий зарядларнинг тўпланишига олиб келади. Ўтказгичдаги ъажмий зарядларни ъаракати ўтказгич ичида электр майдонини вужудга келтиради. Бу майдон ўтказгичдаги эркин электронлар ъаракатини секинлаштиради ва оқибатда ўтказгичда мувозанатли ъолат вужудга келтиради, яъни ўтказгич бўйлаб қарама-қарши йўналишда ъаракатланувчи зарядлар оқими тенглашади. Ана шундай ъолат вужудга келган потенциаллар айирмаси термоэлектр юритувчи кучини ифодалайди. Агар ярим ўтказгичли модда электр ўтказувчанлик ъусусиятига эга бўлса, термо-Э.Ю.К манфий белгига, тешикли ўтказувчанлик ъусусиятига эга бўлса, термо-Э.Ю.К мусбат белгига эга бўлади.

Термо-Э.Ю.К коэффициентини ўлчаш усули
Термо-Э.Ю.К коэффициентини ўлчайдиган қурилма ва унинг электр схемаси 1,2-расмларда кўрсатилган.


1-расм
Қурилма (1-расмга қаранг) вертикал устунчаларга 4, ўрнатилган иситгич 2, текстолит пластинка 3, намуна 1 ярим ўтказгич (модда), маъкамловчи гайкалар 5 ва массив металдан қилинган асос 6 дан иборат. Иситгич 2 вертикал устунчалар бўйлаб пасрга ёки юқорига силжиши мумкин.

Термо электр юритувчи куч коэффициенти (1)

формула ёрдамида аниқланади.
(1) формулада Е – ярим ўтказгичнинг электр юритувчи кучи, Т – ярим ўтказгичдаги температуралар фарқи.
Т=Т_U – Т_С (2)

формула билан топилади.

2-расм

(2) да Т_U – ўтказгичнинг иссиқ қисми температуцраси; Т_С – ўтказгичнинг совуқ қисм температураси.