Sharq va G`arb mamlakatlarining o`rta asrlar madaniyatida dinning ustuvorligi

^ 3. O`rta asrlarda ta`lim tizimi, me`morchilik va san`at.

O`rta asrlar Yevropa madaniyatining eng yirik yutug`i o`rta va oliy ta`lim tizimining yaratilishi hamda universitetlarning paydo bo`lishidir. Bu davrda feodal jamiyatning dehqonchilik mehnatidan ozod bo`lgan qismi boshqa faoliyat turlari – san`at, adabiyot, harbiy xizmat, ta`lim bilan shug`ullana boshladi. Ta`limning u yoki bu turi qadimgi civilizaciyada ham mavjud bo`lgan. Bu tizim ayrim hududlarda hatto bugungi oliy ta`lim muassasalarining ilk ko`rinishlari holida bo`lgan. Masalan, qadimgi Yunonistonda Pifagor, Aristotel` maktablari uzoq vaqt, Platon akademiyasi esa ulardan ham ko`proq faoliyat ko`rsatgan. Ammo, o`rta asr Yevropasida aholining mutlaq ko`pchiligi savodsiz edi. Savodli kishilar nafaqat dehqonlar, balki feodallar orasida ham oz sonli edi. Ricarlarning ko`pchiligi imzo chekish o`rniga belgi qo`yganlar. G`arbiy Yevropada uzoq vaqtgacha ruhoniylargina savodxon bo`lib keldi: ular diniy kitoblarni o`qishlari, ibodat duolarini bilishlari, xudoning qudratini dindorlarga chiroyli qilib tasvirlab, kishilarni ishontirishlari lozim edi.

Cherkov va monastirlar huzurida tashkil etilgan quyi maktablar o`z oldiga savodxon dindorlarni tayyorlashni maqsad qilib qo`ygan, bu maktablarda asosan lotin tilini, ibodat va duolar o`qish tartiblarini o`rganishga e`tibor berilar edi. IX asrda cherkov-episkoplik maktablari rivojlanib, keyinchalik ular zaminida o`rta asr universitetlari vujudga keladi.

Diniy maktablarda sakkiz yoshli bolalar ham, o`smir yigitlar ham yoshiga qarab, sinflarga bo`linmasdan, barobar o`qitilgan.

Cherkov qoshida ichki va tashqi maktablar faoliyat ko`rsatgan. Ichki maktablarda tug`ilganidanoq monaxlikka mahkum qilingan bolalar yashab, ta`lim olganlar. Shuningdek, bu davrdagi maktablarda ilohiyot bilan shug`ullanadigan yoki oddiy hayotga qaytadigan badavlat kishilarning farzandlari ham o`qiganlar. Ikkala maktab ham deyarli bitta maqsadga – lotin tilini o`rganishga yo`naltirilgan edi. Shunga qaramasdan, VIII-IX asrlardagi savodxonlik holati to`g`risida Buyuk Karl qalamiga mansub «Imperator (Genrix 4) shu darajada o`qimishli ediki, o`ziga yuborilgan barcha xatlarni bemalol o`qish va tushunish imkoniyatiga ega edi».

G`arbiy Yevropa mamlakatlarining hammasidagi ta`lim muassasalarida o`sha vaqtda biron xalq gapirmaydigan lotin tilida o`qitilgan. Ko`pincha butun boshli maktabda bir dona kitob bo`lib, muallim uni navbat bilan bolalarga berib, ularning savodini chiqargan. Bolalarda o`qishga havas tug`dirishga harakat qilinmas, ammo itoatsiz talabalar qattiq kaltaklanar edi.

Bugungi oliy ta`lim tizimining tarixiy ildizlari o`rta asrlar madaniyatida buyuk burilish yasagan muhim hodisa-universitetlar tashkil etilishiga borib taqaladi. Dastlab «universitet» so`zini aynan ta`lim muassasasi bilan bog`liq emas edi. Universitet deb ma`lum kasb egalari bo`lgan kishilar birikmasiga, ya`ni hamkasblar, masalan, hunarmandlar uyushmalari, ittifohlariga ta`lim beruvchi o`qituvchi va talabalarni biriktirgan birlashmalarga aytilgan.