«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi

Men ham yong‘oqdan qolmay

Afandi ketayotib, bir to‘p bolalar o‘ynab turgan joydan

chiqib qoldi. U bolalarni bir sinamoq uchun ularning oldiga

borib:

— Bolalar, mana bu ko‘cha boshida yong‘oq qoqilyapti,

— dedi.

Bolalar duv etishib, o‘sha tomonga chopib ketishdi.

Afandi bo‘lsa:

— Men ham yong‘oqdan qolmay, — deb bolalarning

orqasidan yugura ketdi.

Xolis xizmat

Afandi bola edi. Bir notanish kishi uning qo‘liga yigirma

tiyin berib dedi:

— O‘g‘lim, menga bitta non keltirib ber, qolgani o‘zingga.

Bir oz o‘tgach, Afandi qaytib keldi-da, issiq non

kavshab turib:

— Mana o‘n tiyiningiz, non bittagina qolgan ekan, —

deb javob berdi.

170

ERTAK

Buxoro shahrining chetrog‘ida qorako‘l bilan savdo

qiladigan savdogar yashar ekan. Uning ismi Jo‘rabek ekan.

Jo‘rabekning shaharda o‘n bitta hovlisi, G‘urbun qishlog‘ida

o‘n ikki tosh tegirmoni, qirq tanob bog‘-chorbog‘i, ikkinchi

qishloqda o‘n ikki tosh tegirmoni, o‘ttiz ming qo‘yi, ming

bosh ot, tuyasi, sigir-buzoqlari bo‘lgan ekan. Savdogarning

Olimjon degan yolg‘iz o‘g‘li bor ekan. Lekin otasining davrida

ot surib, jo‘ralari bilan kayf-safo qilib yurgan o‘g‘ilning

hunari yo‘q ekan. Ota-onasining hunar o‘rgan, deb qilgan

nasihatlari unga sira kor qilmas ekan.

Oradan ancha yillar o‘tibdi. Jo‘rabek savdogar bir kuni

o‘g‘lini chaqirib vasiyat qilibdi:

— Olimjon o‘g‘lim, butun molu-davlatimning

merosxo‘ri sensan. Ammo menga ravshanki, men ne azobda

yiqqan davlatni nes-nobud qilib tugatasan. Shuning

uchun oxirgi vasiyatimni unutma. Shu hovlimizni ham

sotasan. Ammo esingda bo‘lsin, sotishdan oldin hovliga bittagina

tandir qurgin. Mabodo tandir qurmasang, hovlining

narxi arzon ketadi. Sen ko‘p vaqt safarda bo‘lasan.

Ehtiyotdan deb dilimdagini aytib qo‘yyapman, — debdi.

Olimjon otasining aytganini bajarishga va’da berib, qirq

jo‘rasi bilan sayohatga chiqib ketibdi. Yo‘lda ular xaloyiqni

yig‘ib voizlik qilayotgan maddohni ko‘rishibdi. Quloq solsalar

maddoh:

— Ey, haloyiq, kim yuz tillo bersa, men bir hikmatli gap

aytaman, bu hikmat umr bo‘yi unga asqatadi, — deyayotgan

emish.

Ammo buncha pul hech kim bermabdi. Olimjon yuz

tillo chiqarib maddohga beribdi. Maddoh Olimjonning

qulog‘iga sekingina: ≪Oshiq ma’shuqasini sevsin, gapim

shu. Ammo bu sirni hech kimga aytmagin≫, debdi. Olimjon

pulni berganiga pushaymon bo‘lib, uyiga qaytibdi. Otasi

bilan hol-ahvol so‘rashibdi-yu, lekin haligi sirdan og‘iz

ochmabdi.

Boyvachcha bir haftadan keyin yana jo‘ralari bilan ovga

chiqib ketibdi. Ovdan qaytayotib:

— Kim menga yuz tillo bersa, bitta hikmatli gapim bor,

shuni aytaman, — deyayotgan maddohni ko‘rishibdi.

Olimjon shoyad yaxshi gap aytsa, deb yuz tillo chiqarib

beribdi. Maddoh Olimjonning qulog‘iga: ≪Ajali yetmasa

chivin ham o‘lmaydi, bu sirni hech kimga aytma≫, deb

shivirlabdi.

171

Ko‘p o‘tmay savdogar qazo qilibdi.

Katta-katta xarajat qilaverib, asta-sekin otasidan qolgan

merosni, hatto bog‘u chorbog‘, tegirmonlarni sotib

yuboribdi. Oxiri navbat o‘zi yashayotgan hovliga kelibdi.

Jo‘rabek savdogar hayotligida Olimjonga bir zargarning

go‘zal, oqilona qizini olib bergan ekan. Kelin eriga:

≪Otangizning vasiyatlari esingizdami, tandir qurmay hovlini

sotmang≫, deb eslatibdi. Olimjon: ≪Ha, darvoqe, esimda

≫, deb bozorga tushib tandir sotib olibdi. Tandir qurishga

jo‘ralarini chaqirgan ekan, ulardan birortasi ham yaqin

kelmabdi. O‘zi g‘isht tashibdi, o‘zi loy qoribdi. Qorong‘i

tushguncha ishlab, zo‘rg‘a tandirni quribdi. Juda charchab,

holdan toyib, supaga borib o‘tirib, hashamatli hovliga bir

qarabdi-da, xotiniga: ≪Bir tandirni quraman deb shuncha

charchadim. Axir, bu marmar toshlarni, bu yog‘och, g‘ishtlarni,

bezaklarni otam rahmatlik qanday tashib keltirgan

ekan?≫ debdi.

Olimjon do‘stlaridan qarz olishga qaror qilibdi va

jo‘ralarinikiga yo‘l olibdi. Ammo birinchi jo‘rasi o‘g‘liga:

≪Agar Olim bo‘lsa, otam uyda yo‘qlar deb ayt≫, deb tayinlab

qo‘ygan ekan. O‘g‘li chiqib: ≪Otam uyda yo‘qlar, bilmayman

qayerga ketganlar≫, deb javob beribdi. Xullas,

Olimjon qirq jo‘rasining uyidan ham quruq qaytibdi. Uyiga

hech narsasiz qaytishga or qilib, Qoraqum cho‘liga chiqib

ketibdi. Ko‘p yo‘l yuribdi, oxiri uzoqdan katta alangani

ko‘ribdi. Yaqinroq borsa, bir quduqning ichidan alanga

chiqayotganmish. Olimjon och qolib, suvsab, madori qurib,

shu quduqning yonida uxlab qolibdi. Tongda shovqinsurondan

uyg‘onib ketibdi. Savdogarlar tuyalarini

cho‘ktirib, yuklarini tushirayotgan ekanlar. Ular har safar

tuyalarini shu quduq suvidan sug‘orar ekanlar. Bu safar suv

o‘rniga alangani ko‘rib dahshatga tushibdilar. Chunki bir

qultum ham suv qolmagan ekan. ≪Kimki quduqqa tushib,

suv chiqarib bersa, har birimiz yuz tillodan beramiz≫, deyi -

shibdi.

Olimjon o‘ylab turib: ≪O‘sha maddoh, ajali yetmasa

chivin ham o‘lmaydi, degan edi-ku. Qo‘rqoqqa yov qo‘sha

ko‘rinadi. Tavakkal qilib ko‘ray≫ debdi-da quduqqa

tushishga rozilik bildiribdi. Savdogarlarning har biri yuz

tillodan beribdi. O‘n ming tillodan to‘planibdi. Olimjon

qirq gaz chuqurlikka tushibdi. Quduqning tubi tekislik

bo‘lib, bir eshik bor ekan. Eshikni ochib qarasa, katta bir

bog‘ bo‘lib, anvoyi xil mevalar pishib yotganmish. Bog‘

172

o‘rtasidagi supada ikki yigit choy ichib o‘tirgan ekan. Yigitlardan

birining tizzasida bir pari, ikkinchi yigitning tizzasida

qurbaqa o‘tirgan emish. Olimjon ularga yaqin kelib,

salom beribdi va muddaosini aytibdi. Yigitlar baravariga:

— Ey, notanish yigit, senga savolimiz bor. Mening tizzamda

qurbaqa, uning tizzasida pari o‘tiribdi. Qaysi biri

chiroyli? Ana shu savolga javob bersang, suv beramiz, —

debdilar.

Olimjonning yodiga maddoh aytgan gap tushibdi-da:

— Har kimning didi o‘zida. Har bir oshiq o‘z

ma’shuqasini sevsin — debdi. Shu payt qurbaqa chiroyli bir

qizga aylanibdi, husnijamoli hamma yerni munavvar etibdi.

Ikkala yigit Olimjonga: — Olijanob yigit ekansan, senga suv

beramiz, mayli, anavi anordan ham ol! — debdilar.

Olimjon qirq bitta anor terib olib, ro‘moliga tugibdi-yu,

quduqdan yer yuziga chiqibdi. Uning ortidan suv otilib

chiqaveribdi, savdogarlar ham, tuyalar ham qonib suv

ichishibdi. Keksa savdogar Olimjonga to‘plangan tillolarni

beribdi-yu, duo qilib unga bunday debdi:

— E, o‘g‘lim, sen bechora ekansan, kel, men bilan savdogarlikka

bor. Puling ham ko‘payadi, uzoq yurtdan mol

olib kelib, o‘z shahringda foydasiga sotarsan.

— Boy ota, taklifingiz ma’qul, lekin xotinim uyda

yolg‘iz. Pulsiz qolgan. Agar ruxsat bersangiz, uyimga borib

kelsam, — debdi Olimjon. Savdogar unga o‘z otini beribdi.

Olimjon anorlarni va ming tilloni olib, Buxoro qaydasan,

deb uyiga yetib kelibdi. Xotiniga anor bilan pullarni berib,

bo‘lib o‘tgan voqealarni aytibdi. Xotini xursand bo‘lib,

Olimjonga oq yo‘l tilab qolibdi. Olimjon savdogarlarning

oldiga yetib boribdi. Ular uzoq Urusiya mamlakatiga jo‘nab

ketibdilar.

Olimjon savdo-sotiq bilan yuraversinu, endi gapni

xotinidan eshiting.

Xotini anorning birini kesibdi. Qarasa, anorning ichi

yoqut tosh ekan. Zargarning qizi emasmi, u darrov bu qimmatbaho

toshni tanibdi. Bir dona anorning ichidan chiqqan

yoqutlarni xaltachaga solib, zargarga eltibdi. Zargar yoqutlarning

har birini tilloga chaqib olibdi, Dono xotin o‘zicha:

≪Pul-oltin ko‘payib ketdi. Endi qo‘ldan ketgan molu

mulkni qaytarib olishim kerak≫, — debdi-yu, rais, qozi,

oqsoqollarga murojaat qilibdi. Qozi, oqsoqollar juvondan:

— Mulklarni sotib olishga puling yetadimi? — deb

so‘rabdilar.

173

Olimjonning xotini:

— Pulim yetib ortadi. Men mulklarni sotib olaman,

lekin o‘sha yerda yashayotgan odamlarning o‘zlari mulkdan

foydalanaversinlar, — debdi.

Oqsoqollar bir-birlariga ajablanib qarabdilar.

Qozikalon raisga:

— Bor, puli yetsa, mulklarini qaytarib olib ber, — deb

buyuribdi.

Shunday qilib, ayol eri sotib yuborgan o‘nta hovli, qirq

tanob bog‘-chorbog‘, tegirmon va mollarini qaytarib olibdi.

O‘zi yashayotgan hovlini yangi binolar qurib kengaytiribdi.

Ammo sotib olgan mol-mulklari o‘sha odamlarning qo‘lida

qolaveribdi. Bu orada ayol o‘g‘il ko‘ribdi. O‘g‘liga otasi

safarga ketgani uchun Safar deb ism qo‘yibdi.

Ona-bola badavlat, tinch yashayversinlaru, endi gapni

yana Olimjondan eshiting.

Olimjon o‘sha savdogar bilan Urusiyaning ko‘p shaharlariga

boribdi, yo‘lda olgan mollarini sotib, noyob va nodir

mollardan sotib olibdi. Oradan to‘qqiz yil o‘tib ketibdi.

Oxiri ular Buxoro tomon yo‘lga chiqibdilar. Bir necha oy

yo‘l yurib, Olimjon qorong‘i tushganda Buxoro darvozasi

tomonga qirq tuya mol bilan yetib kelibdi. Darvozabon

qorong‘u tushgandan keyin ulov bilan shaharga qo‘ymas

ekan. Olimjon tuyalarini darvoza oldida cho‘ktirib, o‘zi

shaharga kirib, hovlisiga yetib boribdi. Ammo hovlisini ta -

nimabdi, darvoza qulflangan ekan, tomga chiqib qarasa

uylar antiqa qilib bezatilgan, tillo qandil yonib turganmish.

Xotinining yonida esa bir yigit yotganmish. Safar endi

o‘nga chiqqan bo‘lsa ham norg‘ul yigit bo‘lgan ekan.

Olimjon qilichini qinidan sug‘urib, uyga bostirib kiribdi.

Xotini erini tanibdi-yu, darrov yugurib borib qilichga

yopishibdi:

— Otasi, avval surishtirmay, keyin pushaymon

bo‘lmang. Axir siz ketganda homilador edim, bu o‘g‘limiz

Safar-ku, — debdi.

Olimjon o‘g‘lini uyg‘otib peshonasidan o‘pibdi. Xotini

unga bo‘lib o‘tgan voqealarni so‘zlab beribdi. Olimjon

nodonlik qilib, shuncha yil judolikda yurganiga afsuslanibdi

va xotinidan juda ham minnatdor ekanligini aytibdi.

Bundan buyon molu dunyoga dost bo‘ladigan jo‘ralarga

yaqinlashmayman, deb tavba-tazarru qilibdi. Olimjon xotini,

o‘g‘li Safarboy bilan birga yashab, davrini surib, murodu

maqsadiga yetibdi.

174