Sh. Sh. Shodmonov, U. V. G'Ofurov iqtisodiyot nazariyasi o'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan Toshkent «iqtisod-moliya»

Ishlab chiqarish hajmining o'zgarishiga (qisqarishi yoki ortishiga) ta'sir qilmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi. Doimiy xara­jatlar (DX) ishlab chiqarish hajmining o'sishiga bevosita ta'sir etmay- di va ishlab chiqarishning har qanday, hatto nohnchi hajmida ham mavjud bo'ladi. Bunga korxonaning to'lov majburiyatlari (qarzlar bo'yicha foiz va boshqalar), soliqlarning ishlab chiqarish hajmiga bog'liq bo'lmagan turlari, amortizatsiya ajratmalari, ijara haqi, qo'riqlash xizmatiga to'lov, uskunalarga xizmat ko'rsatish sarflari, boshqaruv xodimlari maoshi va shu kabilar kiradi.
11.3-chizma

Ishlab chiqarish hajmining o'zgarishiga ta'siriga ko'ra xarajatlarning
turkumlanishi




O'zgaruvchi xarajatlar (O'X) deb ishlab chiqarish hajmining o'zgarishiga ta'sir qiladigan xarajatlarga aytiladi. Unga xomashyo, material, yonilg'i, transport xizmati, ishchilar ish haqi va shu kabilar- ga qilinadigan sarflar kiradi.
Ishlab chiqarishning har bir darajasida doimiy va o'zgaruvchi xara­jatlar yig'indisi umumiy xarajatlar (UX)ni tashkil qiladi.
Doimiy (DX), o'zgaruvchi (O'X) va umumiy (UX) xarajatlarning grafikdagi ifodasini 11.4-chizma orqali ko'rishimiz mumkin

.

UX M

Mahsulot birligini ishlab chiqarishga qilinadigan sarf-xarajatlarni hiso- blash uchun oMtacha umumiy, o'rtacha doimiy va o'rtacha o'zgaruvchi xarajatlar tushunchalaridan foydalaniladi. O'rtacha umumiy xarajatlar yalpi (umumiy) xarajatlaming ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori nis- batiga teng:
aux =
bu yerda: O'UX - o'rtacha umumiy xarajatlar; UX - umumiy xarajatlar; M — ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.

O'DX -

11.4-chizma

Doimiy, o'zgaruvchi va umumiy (yalpi) xarajatlarning grafikdagi tasviri
X
UX
O'X

O'rtacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarning ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi:

DXS M
bu yerda: O'DX — o'rtacha doimiy xarajatlar; DXS — doimiy xarajatlar summasi.

0'0'X =

O'rtacha o'zgaruvchi xarajatlar o'zgaruvchi xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi:
O'XS M
bu yerda: O'O'X — o'rtacha o'zgaruvchi xarajatlar; O'XS - o'zgaruvchi xarajatlar summasi

.

Shartli raqamlar yordamida korxonaning doiniiy, o'zgaruvchi, umumiy va o'rtacha xarajatlari to'g'risidagi misolni ko'rib chiqamiz (11.1- jadval).

11.1-jadval