Samarqand davlat universiteti sh. Q. Yuldashev, D. Q. Usmanova, L. N. Xalikova

C2C - iste'molchi uchun iste'molchi
, iste'molchilar - jismoniy 
shaxslar o'rtasida tovarlar va xizmatlarni sotishdan iborat. Ushbu holatda 
sayt xaridor va sotuvchi o'rtasida vositachi vazifasini bajaradi. 
Masalan, etakchi amerikalik www.ebay.com  va www.molotok.ru 
- har kim sotib olishi yoki sotishi mumkin bo'lgan Rossiyaning etakchi 
kim oshdi savdosidan biri. 
 
C2B - biznes uchun iste'molchi
, iste'molchiga kompaniyalar 
tomonidan taqdim etilayotgan turli xil tovarlar va xizmatlarga narxini 
mustaqil ravishda belgilash imkoniyatini beradi. Ushbu turdagi elektron 
tijorat qolganlari bilan taqqoslaganda eng kam rivojlangan. Masalan, 
Amerikaning www.priceline.com kompaniyasi, bu uning xaridoriga 
narxni qo’yishga imkon beradi. Shunday qilib, talab paydo bo'ladi, bu 
so'ralgan narxda savdo bo'ladi degani emas. Sotuvchi, hozirgi talab 
ma'lumotlaridan foydalanib, yakuniy qaror qabul qiladi. C2B sayti 
broker-vositachisi sifatida ishlaydi va xaridorlarning takliflari bilan 
shakllanadigan narx boyicha sotuvchini ahtaradi.
Internetda 
iqtisodiy 
faoliyat 
vositalari 
bozori 
doimo 
rivojlanganligi tufayli amalga oshirish yo'nalishlari va yangi 
ko’rinishlari paydo bo'ladi. Ammo ularning barchasi yuqorida 
ko'rsatilgan modellariga biriga mos keladi. 

---

26 
Elektron tijorat, shuningdek, savdo o'sishiga ba'zi jismoniy 
cheklovlarni olib tashlaydi, chunki Internetdagi kompyuter tizimlari 
buyurtma berishga va kecha-kunduz haftaning etti kuni mijozlarni 
qo'llab-quvvatlashga qodir bo’lib, faqtgina hududni qamrab olish 
imkoniyatlari mijozning tarmoqqa kirish darajasi bilan cheklanadi. 
Elektron tijoratning asosiy tarkibiy qismlari quyidagicha 
aniqlanadi: 
- 
ishtirokchilar
(ishlab chiqaruvchilar, etkazib beruvchilar, chakana 
sotuvchilar, iste'molchilar, ma'muriy va hukumat tuzilmalar); 
- 
marketing 
jarayonlari
(tadqiqotlar, 
hisob-kitoblar, 
reklama, 
buyurtmalarga xizmat ko'rsatish, sotuvlarni tahlil qilish, mijozlarni 
qo'llab-quvvatlash); 
- 
tarmoqlar va tarmoq texnologiyalari
(tijorat tarmoqlari, korporativ 
tarmoqlar Internet, aloqa sessiyalari protokollari, dasturiy ta'minot va 
boshqalar). 
“Elektron 
tijorat 
infratuzilmasi” 
elektron 
bozor
ishtirokchilarining normal o'zaro ta'siri uchun sharoitlarni ta'minlaydigan 
texnologik va tashkiliy jarayonlar to'plamini o’z ichiga oladi. Shunday 
qilib, elektron tijorat infratuzilmasi quyidagicha taqdim etish mumkin: 
- ishlab chiqarish infratuzilmasi - mahsulot va uning muhiti, 
korxonaning axborot bazasi, iste'molchilarga sotish uchun axborot 
mahsuloti; 
- harakatlanish infratuzilmasi – tarmoqli echimlari, apparat vositalari 
bilan
sotuvchilar va xaridorlarni ta'minlash, ma'lumotlar almashinuvi 
protokollari (shu jumladan, mobil aloqa protokoli WAP), tijorat 
ma'lumotlarini uzatish uchun dasturiy ta'minot; 
- 
savdo 
infratuzilmasi 
(to'g'ridan-to'g'ri 
oxirgi 
iste'molchiga 
yetkaziladigan tovarlar reklama va sotishni ta'minlaydi - elektron pochta, 
veb-server, elektron kataloglar va sotuvchilarning ma'lumotlar bazalari; 
- xizmat ko'rsatish infratuzilmasi - to'lov tizimlari, texnologiyalar, tijorat 
ma'lumotlarini himoya qilish va maslahat veb-resurslari va boshqalar. 
Qisqacha shaklda elektron tijoratdan foydalanishning asosiy 
afzalliklari 1.1. jadvalda keltirilgan.
Elektron tijorat faoliyatining ko'lamiga qarab biznes yuritishning 
quyidagi shakllari mavjud: 
- kichik yoki o'rta sanoat yoki savdo-vositachilik korxonalarining 
elektron do'koni 
- ("biznes-iste'molchi" deb ataladigan model - B2C); 

---

27 
- mintaqaviy yoki sanoat darajasidagi 
yirik korporatsiyaning savdo 
tizimi
(biznesdan biznesga model - B2B); 
- 
vertikal darajadagi kompaniyalararo savdo portallari 
- ma'lum bir 
soha doirasida tovar va xizmatlarni sotib olish va sotish amalga 
oshiriladi;