– 51 –
(982-1227) – G‘arbiy Sya (xitoyliklar uni shunday atagan) yuzaga keldi.
Davlatga qadimgi ko‘chmanchi syan qabilasining vorisi tangutlar asos soldi.
“Besh sulola va o‘n qirollik” davrida tangutlar Xitoy boshqaruvi ostida
bo‘lib, uning hukmdori nomigagina vassal qaramlikni tan olgan edi. 982-
yilga kelib, tangut yo‘lboshchisi Sun saroyi bilan aloqalarni uzdi. Yangi
mustaqil davlatga asos soldi. Tangut jamiyati feodal-patriarxal shaklda edi.
Ijtimoiy tuzumda, davlat apparati tarkibida va harbiy tashkilotlarda patriarxal-
urug‘chilik tizimi saqlanib qolgandi. Tangut urug‘ oqsoqollari qo‘lida ko‘p
sonli kuchli qo‘shin bor edi.
Deyarli 250 yil mavjud bo‘lgan G‘arbiy Sya
davlatida tangut xalqining
o‘ziga xos madaniyati shakllandi va XII asrda ravnaq topdi. Tangutlarning
o‘z yozuvi, diniy va dunyoviy adabiyoti, maktab va akademiyasiga, tarixi
yoritilgan xronikalariga ega bo‘ldi. O‘ziga xos musiqa madaniyati va san’ati
yuzaga keldi.
Butun XI asrda G‘arbiy Sya Sun sulolasi bilan kurash olib bordi. 1006-
yilda tangutlar qiroli Sun sulolasi bilan tinchlik shartnomasini imzoladi.
Shunday qilib, Sun sulolasi mustaqil tangut davlatini mavjudligini tan oldi.
G‘arbiy Sya davlati Yuan-xao (1031-1048)
davrida kengaydi va
mustahkamlandi. 1038-yilda Yuan-xao imperator unvonini qabul qildi. U
kuchli qo‘shin tuzdi. Ayniqsa uning “temir zirxli” otliqlari qo‘shinda asosiy
rol o‘ynardi. 1040-1044-yillarda ikki davlat uchun og‘ir kechgan urush bo‘lib
o‘tdi. Tuzilgan tinchlik shartnomasiga ko‘ra, har yili Sun sulolasi tangutlarga
katta miqdorda tovon to‘lashi belgilandi. Keyingi davrda ikki davlat o‘rtasida
Xitoyning chjurchjenlar bosqini sababli kuchsizlanganni bois urush kelib
chiqmadi.
XII asrning to‘rtinchi choragi boshida kidanlar chjurchjenlarga yurish
qilganda tangutlar Lyao davlatiga yordam berdi. Ammo tezda tangutlar
qudratli chjurchjenlar tomonidan tor-mor keltirildi.
Sun imperiyasining kidanlar bilan kurashi.
XI asrning oxiriga qadar Sun
sulolasining asosiy va xavfli raqibi kidanlar bo‘lib qoldi. Kidanlar imperiyaga
tinimsiz yurishlarni amalga oshirardi. Imperiya
ularni qiyinchilik bilan
qaytarib turdi. 979 va 986-yillardagi muvaffaqiyatsiz urushlardan so‘ng 1004-
yilda Kayfun yaqiniga kidan qo‘shinlari kirib keldi. Sun sulolasi Xitoy uchun
juda og‘ir bo‘lgan kelishuvni imzolashga majbur bo‘ladi. Har yili imperiya
kidanlarga katta hajmda o‘lpon to‘lashi belgilanadi.
1042-yilda kidanlar Sun va G‘arbiy Sya o‘rtasidagi urush holatidan
foydalanib, Xitoy hukumatiga yangi shartlar qo‘yadi. Kidanlarga to‘lanadigan
– 52 –
to‘lov miqdori oshirildi. 1075-yilda Lyao hukumati Shansi hududini o‘z
boshqaruviga berishni talab qildi. Bu kidanlarning xalqaro siyosiy
maydondagi so‘nggi xarakati bo‘ldi.
Chjurchjenlarning Szin davlati.
XII asrga kelib imperiya uchun tungus-
manjur qabilasi bo‘lgan chjurchjenlar asosiy xavfga aylandi.
XII asr
boshlariga kelganda chjurchjenlarda ibtidoiy jamiyat ildizlari barham topib,
ular feodal munosabatlarga asoslangan jamiyatga o‘tishdi. Chjurchjen
qabilasi Vanyan urug‘ining harbiy-siyosiy yetakchiligida birlashdi. Ularda
davlatchilik yuzaga keldi.
1113-yilda vanyan qabilasi yo‘lboshchisi Aguda (1115-1123) X asrdan
buyon chjurchjenlar ustidan hukmronlik qilib kelayotgan
kidanlarga qarshi
isyon ko‘tardi. Kidanlar yerlarini egalladi. Ikki yil o‘tib, mustaqil qirollikka
asos soldi. Uni Szin deb nomladi. Aguda imperatorga aylandi. Szin
imperiyasi ilk feodal harbiy davlat edi. XII asrning birinchi choragi oxiriga
kelib, imperiya harbiy-siyosiy kuch jihatdan yetakchi davlatga aylandi.
XII asrning boshiga kelib Lyao imperiyasi xo‘jalik, siyosiy va harbiy
sohada katta yo‘qotishlarga uchradi. Tinimsiz urushlar davlat zaxiralarini
tugatib, xalqning ahvolini og‘irlashtirdi. Imperiya
ichida ham muntazam
ravishda qaram qabila va xalqlarning isyonlari sodir bo‘ldi. Shu bilan birga
kidanlarning qaram dehqonlari, erkin kishilari, qullari, askarlari ham
ochiqdan-ochiq hukumatga qarshi chiqa boshladi.
1118-yilda Sun sulolasi Szinning
harbiy kuchidan foydalanib, Lyaoni
mag‘lub etish va X asrda unga o‘tib ketgan Shimoliy Xitoy yerlarini qaytarish
maqsadida chjurchjenlar bilan muzokaralar boshlaydi. Muzokaralar natijasida
Szin - Sun ittifoqi tuzildi. Ammo bu Xitoy uchun og‘ir bo‘ldi.
Chjurchjenlarga har yili katta miqdorda tovon to‘lashdan tashqari
chjurchjenlarga saroy ichki hayotiga aralashuviga imkon beruvchi boshqa
imtiyozlar berildi.
1125-yilda Kidanlar imperiyasi quladi. Kidanlarning bir qismi Tolos va
Chu daryosi havzasiga kelib joylashdi. Bu yerda qoraxitoylarning G‘arbiy
Lyao davlatiga asos soldi. G‘arbiy Lyao 1211-yil mo‘g‘ullar bosib olguncha
mavjud bo‘ldi. 1125-yilning qishidayoq chjurchjenlar
Sun imperiyasi bilan
tuzilgan kelishuvni buzib, Xitoy hududiga bostirib kirdi. 1127-yilning
boshida Szin armiyasi Kayfin shahrini egalladi. Sun imperatori va oila
a’zolari asir olindi. Shu tariqa chjurchjenlar Xuanxe daryosidan shimoldagi
hududlarni egallab oldi.
– 53 –
1127-yil iyunda Xenanda asirlikdan qochgan imperator o‘g‘li o‘zini “oy
o‘g‘li” deb e’lon qildi. Shu davrdan Sun sulolasi boshqaruvining ikkinchi
davri-Janubiy Sun (1127-1279) tarixi boshlandi.
Xanchjou Janubiy Sunning
poytaxtiga aylantirildi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
