Samarqand davlat universiteti jahon tarixi

 
Tayanch atama va iboralar: 
Suy, Tan, Sun, si tyan, gun tyan, guan 
tyan, xan, kidanlar, Lyao, tangutlar, chjurchjenlar, Buyuk Shu davlati, Van 
An-shi, G‘arbiy Sya, mo‘g‘ullar bosqini, “oq nilufar gul”, min sulolasi, 
tashqi siyosat, 
 
 
Besh sulola va o‘n qirollik davrida Xitoy 
 
Xan sulolasi qulagandan so‘ng, 265-589-yillar Xitoy tarixiga “Olti 
sulola” davri nomi bilan kirdi. Bu davrda Xitoyni oltita sulola: G‘arbiy Szin 
(265-316), Sharqiy Szin (317-420), O‘ng Sun (420-479), Janubiy Tsi (479-
502), Janubiy Lyan (502-559) va Janubiy Chen (557-589) boshqardi. 
581-yilda Xitoyda yangi Suy imperiyasiga asos solindi. Suy sulolasi 
hukmronligi Xitoyda 581-yildan to 618-yilgacha davom etgan. Suy 
sulolasiga Yan Szyan asos solgan bo‘lib, u imperator Ven-Di nomi bilan 
581-604-yillarda imperiyani idora qildi. Imperator Ven-Di 589-yilda 
Xitoyning janubi va shimolini birlashtirib, xitoylik bo‘lmagan elatlarning 
shimoldagi hukmronligiga chek qo‘ydi. Suy imperiyasining poytaxti 
Chanyan shahri edi. Suy imperiyasi dehqonlar qo‘zg‘oloning avj olishi va 
ichki nizolar natijasida barham topdi. 618-yilda Tayyuan (hozirgi Shansi 
viloyati) noyibi Li Yuan hokimiyatni egallab, yangi Tan sulolasiga asos 
soldi. Osiyoning qudratli davlati bo‘lgan Tan imperiyasining gullab-
yashnagan davri imperator Syuan-Szun (713-755) hukmronlik qilgan paytiga 
to‘g‘ri keldi. Avlodlar xotirasida bu davr Xitoy madaniyatining yuksalgan 
davri sifatida muxrlanib qoldi. VII asrdan mamlakat iqtisodiyotida bir qator 
yutuqlarga erishildi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini samarali yetishtirish 
maqsadida yerdan foydalalanishda yangidan taqsimot o‘tkazildi. Qayta 

---

– 45 – 
ishlov berilgan yer maydonlari kengayib yetishtirilgan mahsulot turlari 
ko‘paydi. Mamlakat janubida ko‘proq shakarqamish yetishtirila boshlandi. 
Yangi kanal va suv omborlarining qurilishi natijasida oldinlari ishlov 
berilmay kelingan yerlar ham o‘zlashtirila boshlandi. VII asr davomida 
aholining soni ham anchagina ko‘paydi. Oldingi qishloqlar o‘rnida shaharlar 
soni oshaboshladi. Zamonaviy mehnat taqsimoti tufayli hunarmandchilik 
rivojlanib, bu hol mamlakatning yanada rivojlanishiga turtki bo‘ldi. 
VIII asrda agrar o‘zgarishlar bilan bir qatorda sulolaviy inqirozlar yuz 
bera boshladi. Birinchi navbatda g‘aznaga qishloq xo‘jaligidan kelayotgan 
tushum sezilarli darajada pasaydi. Imperiya o‘zining oldingi vassallik 
hududlaridan ayrila boshladi. 751-yilda Talos vodiysida arablar bilan bo‘lgan 
jangda mag‘lubiyatga uchragan Xitoy Buyuk ipak yo‘lida oldingi tutgan 
mavqeyidan ayrildi. Undan oldinroq Koreya ham Tan sulolasidan ajralib 
chiqqan edi. Shimoliy-sharqda Xitoy yerlariga kidan qabilalari xavf 
solmoqda edi. Janubi-g‘arbda (Yunan) da Nanchjao davlati kuchaydi. 
Tibetliklar va uyg‘urlar hujumi ham nihoyasiga yetmadi. Xitoy dehqonlar 
tinkasini quritgan holda yuqoridagi davlatlarga qarshi kurash olib borishga 
majbur bo‘ldi. Xazina esa yanada bo‘shab boraverdi. Imperator saroyida ham 
siyosiy guruhlar orasida kurash avj oldi. Jamiyatning asosiy muammolaridan 
biri mamlakat birligiga putur yetayotgani bo‘ldi. 
711-yildayoq shimolni ko‘chmanchi chorvador qabilalar xavfidan 
himoya qilish, savdo yo‘llarining xavfsizligini ta’minlash maqsadida 
g‘arbdagi kuchli davlatlar va Tan hukumati ,,Tzedushi’’ nomli general-
gubernatorlik institutlarini tashkil eta boshladilar. VIII asr o‘rtalaridan 
gubernatorlar orasida An Lushan alohida ajralib turgan. U qo‘shni 
qabilalardan saralangan qo‘shin to‘plagan holda 755-yilda Chanan 
hududlariga yurish qilib, Tan imperiyasiga qarshi qo‘zg‘olon ko‘tardi. 
Qo‘zg‘olon bostirilgan bo‘lsada, ammo xalq ham uyg‘ondi. Muqaddas 
xisoblangan “Osmon o‘g‘li” deb nomlangan imperatorga salbiy nazar bilan 
qaray boshladi. 
780-yilda birinchi vazir Yan Yanya taklifiga binoan soliq tizimi 
to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Yangi soliq tizimi joriy etilib, bundan buyon 
soliq yerning miqdori va holatiga ko‘ra belgilanadigan bo‘ldi. Barcha aholi 
o‘z yeri turiga ko‘ra 9 guruhga bo‘lindi. Bu islohotga binoan oldinlari 
soliqlardan ozod etilgan shaxslar ham soliq to‘laydigan bo‘ldi. Shuningdek, 
shaharlarda yashovchilar va hunarmandlar ham soliq to‘laydigan bo‘ldi. Yoz 
va kuz fasllarida undiriladigan ikki marotabali soliq joriy etildi. 

---

– 46 – 
Xitoyda shaharlarning rivojlanishi hunarmandchilik ishlab chiqarish 
kengayishi bilan bog‘liqdir. Metallni qazib olishda qayta ishlash alohida o‘rin 
egallagan. XI asr mamlakatda mis qazib olish IX asrga qaraganda 30 barobar 
oshgan. 1078-yil butun Xitoyda temir ruda qazib olish 75 mingdan 150 ming 
tonnagacha yetgan kumush va boshqa rangli metallar qazish ishlari ham 
kengaydi. Temirchilik ishi keng yoyildi. 
Besh sulola va o‘n qirollik davri. 
907-yillda Chju Ven saroyda 
to‘ntarishni amalga oshirdi va so‘nggi Tan imperatorini asir oldi. Tan sulolasi 
zavol topdi. Mamlakat mayda davlatchalarga bo‘linib ketib, ularning rahbari 
esa bir-biri bilan ,,osmon o‘g‘li’’ unvoni uchun kurashga kirishdi. Tan 
sulolasining janubiy va markaziy qismida mustaqil qirolikllar paydo bo‘ldi. 
Tarixga “besh sulola va o‘n qirollik” nomi bilan kirgan davr boshlandi. Bu 
tarixiy davr xronologik jihatdan 907-yildan 960-yilgacha bo‘lgan davrni 
ya’ni Tan sulolasining qulashidan yangi butun Xitoyni birlashtirgan Sun 
sulolasining hokimiyatga kelguniga qadar bo‘lgan davrni qamrab olgan. 
Aslida uning xronologik chegarasi turli muddatlarni qamrab olgan. Janubda 
birinchi mustaqil qirollik 891-yilda vujudga kelgan. 907-yilda janubdagi 
qirolliklar soni yettitaga yetgan. Janubiy Xitoydagi qirollik Sun sulolasi 
bo‘lsa mamlakat ustidan hukmronligini 979-yilda o‘rnatgan. Shu boisdan 
ham 907-960-yillar shartli ravishda olingan. 90 yil davomida Xitoy shimolida 
hokimiyat besh sulola (So‘nggi Lyan (907-923), So‘nggi Tan (923-936), 
So‘nggi Szin (936-946), So‘nggi Xan (947-950) va So‘nggi Chjou (951-960) 
qo‘lida almashildi. Janubda va markaziy viloyatlarda bo‘lsa o‘nta mustaqil 
qirollik yuzaga keldi.