Samarqand davlat universiteti fizika fakulteti umumiy fizika va magnetizm kafedrasi

OPTIKA - MEXANIK ANALOGIYA
Optika fani tarixida yorug’lik tabiatini o’rganish uchun ko’plab mexanik anologiyalar qo’llanilgan. Masalan, Nyuton yorug’likning zarracha nazariyasini yaratganda, yorug’lik zarrachalarini elastik sharga qiyoslaydi. U sharlarning elastik to’qnashuviga qiyoslab yorug’likning qaytish va to’g’ri chiziqli tarqalishini mexanika qonunlari asosida izohlagan edi. U Yorug’likning sinishini, butun olam tortilish qonuni asosida tushuntirgan edi. Nyuton fikricha yorug’lik zarrachasi optik zichligi kattaroq muhitga o’tganda muhitning gravitasiya maydoni zarrachani o’zi tomon tortadi va yorug’lik zarrachasi kattaroq tezlikda harakatlanadi deb ta’kidlaydi.
Nyuton nazariyasi bo’yicha yorug’likning qaytishi va to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalishi tajriba natijalariga mos kelsa, sinish qonuni tajriba natijalariga zid ekanligi keyinchalik yorug’likning to’lqin nazaryasi yaratilgandan keyin ayon bo’ladi.
Yorug’likning to’lqin nazariyasi asoschilari Gyuygens, Yung va Frenellar yorug’likning mexanik to’lqinlarga qiyoslab optikadagi difraksiya va interferensiya hodisalarini to’g’ri tushuntirishgan edilar. Yorug’likning elektromagnit to’lqin nazariyasi asoschisi Maksvell ham yorug’likni elastik muhit (“Efir”)da tarqaladi deb ta’kidlagan edi. U elektromagnit maydon va uning dielektriklarda tarqalishini izohlashda mexanikada ma’lum bo’lgan elastik deformasiya hodisasini asos qilib oladi.
Bilvosita anologiya usuli fizika fanining juda ko’pgina murakkab muammolarini hal etishda muhim vosita bo’lib xizmat qilib kelganligini ko’ramiz. Bilvosita anologiya ta’lim jarayonida ham muhim didaktik vosita hisoblanadi. Bilvosita anologiya yordamida murakkab fizik jarayonlarni mexanik jarayonlar orqali o’quvchilarga tushunarli tarzda yetkazish imkonini beradi. Imkoni bo’lsa optika bo’limida o’rganish lozim bo’lgan barcha jarayonlarni mexanik anologiyasini topish mumkin. Bu vazifani ijodiy hal etilishi fizika o’qituvchining qobiliyati va ijodiy yondashuviga bog’liq.


Nazorat savollari.

1. 
   Analogiya deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Analogiya turlari: Bevosita, Bilvosita va shartli analogiyalar?
   
3. 
   Fizikani o’qitishda analogiya usulining didaktik ahamiyati?
   
4. 
   Elektro-mexanik analogiyaga misollar keltiring?
   
5. 
   Optika-mexanik analogiyaga misollar keltiring?