Samarqand davlat universiteti filologiya fakulteti

Olmoshlarning uslubiy xususiyatlari hamda ularni vujudga keltiruvchi omillar
Olmoshlardagi uslubiy xususiyatlarning yuzaga kelishida nutqiy vaziyatda boshqa soʻz turkumlariga oid boʻlgan soʻzlarning olmosh vazifasini bajarishi, olmoshlarning gapda grammatik vazifadan boshqa vazifalarni ham bajarishi, ulardagi variantlarning biri oʻrnida ikkinchisining qoʻllanishi, ularning funksional uslublar doirasida chegaralanishi kabi holatlar muhim ahamiyatga ega boʻladi. Olmoshlarning uslubiy xususiyatlari va ularni vujudga keltiruvchi omillarni tahlil qilish esa olmoshlarning lingvistik mohiyatini toʻlaroq anglashimizga imkon yaratib beradi.

Olmoshlardagi stilistik imkoniyatlar yuzaga chiqadigan omillar oʻzbek tilida turli-tumandir. Xuddi shunday imkoniyatlardan biri ularning gapda konkretizatorlik – aniqlashtiruvchi vazifasini oʻtagan vaqtida koʻrinib qoladi. Bunday paytda olmoshlar boshqa soʻz oʻrnida qoʻllanilmaydi, balki ularning maʼnolarini taʼkidlashga, yanada aniqlashtirishga xizmat qiladi. Masalan: Men, Xolmamatov Farrux Raximovich... deyilganda men olmoshi hech qanday soʻz oʻrnida almashayotgani yoʻq. U “Xolmamatov Farrux Raximovich”ni yanada aniqlashtirish, taʼkidlash vazifasini bajaryapti, xolos. Sen – Fozilov, ikki qadam oldinga chiq! tarzidagi gaplar haqida ham shu fikrlarni aytish mumkin. Olmoshlarning yana bir uslubiy xususiyati – aktualizatorlik boʻlib, kishilik va gumon olmoshlarida koʻplab uchratish mumkin. “Olmoshlarning nutqda qoʻllanishiga tizim sifatida qarab, ularning stilistik tahlilini leksik-semantik-grammatik kompleksda oʻrganish lozim, degan xulosa kelib chiqadi. Аlohida olingan tahlillar olmoshlarning nutqdagi oʻrni va ahamiyatini toʻliq ochib bera olmasligi mumkin. Nutq jarayonida soʻzlarni olmoshlar bilan almashtirish fikrni nafaqat sodda, ixcham, qaytariqlarsiz ifodalash vositasi boʻla oladi, ayni paytda, nutqiy aktda ishtirok etayotgan kishilarning fikr-mulohazalarini etiket doirasida ifodalashga xizmat qiladigan stilistik vositaga ham aylanadi. Matnda yuzaga keladigan olmoshlardagi ekspressiv-stilistik xususiyatlar ularning til birligi sifatidagi mavqeini yanada yuqori koʻtaradi”³.