Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

T  o  j  b  a  r  g  –  qo‘sh  gulqo‘rg‘on  (murakkab  gulqo‘rg‘on)  ning  ikkinchi  ichki  doirasini 
tashkil  etadi  va  bir  muncha  kattaligi,  nihoyatda  ochiq  tusligi  bilan  gulning  boshqa  a’zolaridan 
farq  qiladi.  Tojbarglar  o‘zidan  hid  chiqarib,  hasharotlarni  o‘ziga  jalb  etadi,  changchi  va 
urug‘chilarni himoya qiladi. 
Tojbarglar  ikki  xil  bo‘ladi:  birikmagan  bargli  gultoj  yoki  tutashmagan  gultoj  hamda 
birikkan  yoki  tutashgultojli.  Tutashmagan  tojbarg  alohida  tojbarglardan  iborat  (ayiqtovon, 
ko‘knor,  karam  va  boshqa  gullar).  Ba’zi  oilalarda  masalan,  chinniguldoshlar,  butguldoshlarda 
tojbarglar  differensiyalashgan  bo‘lib,  uni  pastki  ingichka  qismiga  pilakcha  deyiladi.  Tutash 
gultojbargli  o‘simliklarda  (qovoq,  sebarga,  pomidor,  bodring  va  boshqalarda)  tojbarglarni 
qo‘shilib ketgan qismiga naycha deb ataladi. Naycha ustidagi qismiga kaltoki deyiladi. Naycha 
bilan  kaltoki  oralig‘ida  og‘izcha  bo‘ladi.  Tojbarglarning  qay  darajada  qo‘shilganligiga  qarab, 
tishli, bo‘lakli tafovut qilinadi. Tishchalarni soniga qarab, tojbarglarni paydo qilgani aniqlanadi. 
Tojbarglar  naycha  uzunligiga  qarab  uch  xil  bo‘ladi.  D  o  l  i  x  o  m  o  r  f  (yunon.  dolixos-
uzun), m e z o m o r f (mezos-o‘rta) va b r a x i m o r f (braxis-qisqa). Hasharotlar  yordamida, 
ayniqsa  kapalaklar  bilan  changlanuvchi  naycha  uzun  bo‘ladi  (tamaki,  bangidevona  va 
boshqalar). 
Tojbarglarda simmetriya qonuniyati uchraydi. Bu qonuniyatga binoan tojbarglar t o‘ g‘ r i 
(aktinomorf)  va  n  o  t  o‘  g‘  r  i  (zigomorf)  bo‘ladi.  Aktinomorf  tojbarglar  ko‘pincha  sodda 
(primitiv) oilalarda (ayiqtovondoshlar, ra’nodoshlar, chinniguldoshlar, piyozdoshlar, loladoshlar) 
hamda  rivojlangan  oilalarda:  ziradoshlar,  sho‘radoshlar,  qo‘ng‘iroqguldoshlar,  astradoshlarda 
ham uchraydi (51-rasm).  
 
 
51-rasm. Olma: 
A – to‘pgulli novda; B - gul; V - ginetsey gulkosa bilan, G – tugunchani ko‘ndalang 
kesmasi; D – gulning diagrammasi: 1 - gulband, 2 - yonbargchalar, 3 - kosachabarg, 
4 - gulkosabarg, 5 - changchi, 6 - tumshuqcha, 7 - stilodiylar, 8 - tuguncha,  
9 – tuguncha uyasi, 10 – urug‘kurtak, 11 – o‘tkazuvchi boylamlar. 

---

 
119 
 
Zigomorf  gullar  ko‘pincha  taraqqiy  etgan  oilalarda  uchraydi.  Ularni  gullari  evolutsiya 
jarayonida  hasharotlar  vositasida  changlanishga  moslanishining  natijasidir.  Burchoqdoshlar, 
yalpizdoshlar  va  boshqa  oilalarda  zigomorf  gullar  ko‘zatiladi.  Tojbarglardan  birorta  ham 
simmetriya o‘tkazib bo‘lmasa bunday tojgul m u t l o q  q i y sh i q yoki a s s i m e t r i k tojgul 
deb  ataladi.  Tropik  o‘rmonlarda  o‘suvchi  va  hozirgi  kunda  gul  xonalarda,  bog‘larda  ekiladigan 
xushmanzara k a n a guli assimetrik gulga misol bo‘la oladi (52-rasm).