Samarqand davlat chet tillar instituti pedagogika va psixologiya kafedrasi umumiy psixologiya

Bolalarni maktabga qanday tayyorlash lozim.
(Ota-onalar uchun tavsiyalar)

1. 
   Kichkintoyingizning maktabgacha ta’lim muassasasiga jonu dili bilan borishiga g‘amxo‘rlik qiling.
   
2. 
   Bolangizga yoshiga xos me’yorlar va yosh xususiyatlarini inobatga olgan holda talab qo‘ying.
   
3. 
   Bola xatti-harakatlar va so‘zlar orqali sizning mehringizni sezishiga intiling.
   
4. 
   Oilada uning uchun sharoit yarating.
   
5. 
   Har doim bir xilda, balki undan ham ortiq qo‘llab-quvvatlang, chunki uni maktabga moslashuv davrining qiyinchiliklari kutmoqda.
   
6. 
   Maktab yoshiga xos yetuklik darajasini biling va ularni o‘z vaqtida shakllantirishga harakat qiling.
   
7. 
   Aqliy rivojlanishi uchun sharoit yarating, uning orqada qolmasligiga harakat qiling.
   
8. 
   Ertak va she’rlar o‘qib bering. Rasm chizing. U bilan iloji boricha ko‘proq suhbatlashing, turli mavzularni muhokama qiling.
   
9. 
   Qo‘shiq o‘rgating, birga musiqa eshiting, multfilm, bola­lar uchun filmlarni ko‘ring.
   
10. 
    Muzey, teatr, sirk, hayvonot bog‘lariga olib boring.
    
11. 
    Yoshiga xos o‘yinchoqlarni tez-tez olib bering va iloji boricha birga o‘ynang.
    
12. 
    Mazmunli-rolli o‘yinlar va rejissyorlik o‘yinlarini ma’qullang. Tengdoshlari bilan munosabatini qo‘llab-quvvatlang.
    
13. 
    Hissiy dunyosiga e’tibor qarating. O‘zingiz va farzandingiz hislarini muhokama qiling.
    
14. 
    Bolaga his-tuyg‘ularni jilovlay olishni o‘rgating, Sizdan emotsional jihatdan mustaqil bo‘lsin.
    
15. 
    Sog‘lig‘i va kayfiyatini muntazam kuzatib boring.
    
16. 
    Tarbiyachidan kamida bir yil ilgari bolaning maktabga yetuklik darajasini so‘rab biling yoki mutaxassislar ishtirokida test o‘tkazing.
    
17. 
    Agar bolangiz maktab ta’limiga tayyor bo‘lmasa uni Sizning iltimosingizga ko‘ra maktabga qabul qilishlariga urinmang. Siz farzandingizni faqatgina tibbiy-pedagogik hay’at tomonidan tavsiya etilgan maktabga olib borishingiz lozim.
    

Mustahkamlash uchun savollar.

1. 
   Maktab hayoti bolalar hayotidagi o’rni qanday?
   
2. 
   Mak­tab davrida bolalarning asosiy faoliyatlari qaysi tomonga o‘zgaradi.
   
3. 
   Maktabdagi ta’lim jarayonining bola psixikasiga ta’siri qanday?
   
4. 
   6-7 yoshli bolalarning anatomik-fiziologik rivojlanishi tushuntirib bering.
   
5. 
   Maktabga tayyorgarlikning besh kompanentlarini sanab bering.
   
6. 
   Bolalarning psixik jihatdan maktabga tayyorligini aniqlashning qanday usullarini bilasiz.
   

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati.

7. 
   1. G‘oziyev E.G‘. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2010.
   
8. 
   2. G‘oziyev E.G‘ Ontogenez psixologiya. Toshkent.”Noshir” nashriyoti 2010.
   
9. 
   3. David G. Mayers. Psychology, USA 2010
   
10. 
    4.Nemov R.S. Psixologiya.Kniga 1.2. Psixologiya obrazovaniya. “Vlados”.M.:2007
    
11. 
    5.A.Shamshetova, R.H.Meliboyeva, X.Usmanova, I.Haydarov.
    
12. 
    Umumiy psixologiya. T. 2018.
    

1. 
   Maktabgacha yosh davrida psixofiziologik taraqqiyotning umumiy tavsifi.
   

Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi ko‘p jihatdan ularning maktabga tayyorgarlik darajalariga bog‘liq. Bola avvalo maktabga jismoniy jihatdan tayyor bo‘lishi kerak. 6 yoshli bolalarning anatomik-fiziologik rivojlanishi o‘ziga xos tarzda kechadi. Bu yoshda bola organizmi jadal rivojlanadi. Uning og‘irligi oyiga 150 dan 200 gacha, bo‘yi esa 0,5 sm gacha ko‘payadi, 6 yoshli bolalar turli tezliklarda, tez va engil yugura oladilar. Ular sakrash, konkida yugurish, chang‘ida uchish, so’zish singari harakatlarni ham bemalol bajara oladilar. Musiqa bo‘yicha mashg‘ulotlarda bu yoshdagi bolalar xilma-xil ritmik va plastik harakatlarni bajaradilar, turli mashqlarni aniq, tez, engil va chaqqon bajara oladilar. Shuningdek, 6-7 yoshli bolalar nerv sistemasini mustahkamlash, ularni surunkali kasalliklardan halos etish, ko‘rish va eshitish qobiliyatiga alohida e’tibor berish, shuningdek, umurtqa pog‘onasining to‘g‘ri rivojlanishiga ahamiyat berish, nihoyatda muhim. Kattalar shu yoshdagi bolalar bilan o‘qish olib borar ekanlar, bu yoshdagi bolalar organizmi hali o‘sishi davom etayotganligini doimo hisobga olishlari lozim. Masalan, bolani majburan yozishga o‘rgatish hali barmoq muskullari to‘liq rivojlanmaganlik sababli ularga ma’lum darajada zarar keltirishi yoki uni chiroyli yoza olmasligi, o‘z o‘zidan bolani o‘ziga nisbatan ishonchini yoki o‘qishga nisbatan qiziqishini kamayishiga olib kelishi mumkin. Keyingisi bolaning aqliy tayyorgarligidir. Ko‘pincha aqliy tayyorgarlik deyilganda bolaning ma’lum bir dunyoqarashi, jonli tabiat, insonlar va ularning mehnatlari haqidagi bilimlari tushuniladi.Ushbu bilimlar maktab beradigan ta’limga asos bo‘lishi mumkin, lekin so‘z boyligi, ma’lum xatti-harakatlarni bajara olish layoqati bolaning maktabga aqliy tayyorgarligining asosiy ko‘rsatkichi bo‘la olmaydi. Maktab dasturi bolalardan taqqoslay olish, tahlil eta olish, umumlashtira olish, ma’lum bir xulosa chiqara olish, Shuningdek etarli darajada rivojlangan bilish jarayonlarini talab etadi. Masalan, 6-7 yoshli bola tabiat haqida ayrim hodisalarnigina emas, balki organizmning tabiat bilan bog‘liqligini va o‘zaro ta’sirini ham tuShunishi va o‘zlashtirishi mumkin. 6-7 yoshli bolalar aqliy rivojlanishning natijasi bo‘lib, yuqori darajada rivojlangan ko‘rgazmali obrazli tafakkur bilan bola atrof olamdagi predmetlarning asosiy xususiyatlarini va predmetlar orasidagi bog‘liqlikni ajrata olishidir. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish lozimki, ko‘rgazmali-harakatli va ko‘rgazmali-obrazli tafakkur nafaqat 6-7 yoshli bolalar, balki kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning aqliy rivojlanishida ham asosiy funksiyani bajaradi. Bu borada bolada ma’lum bir kunikmalarning tarkib topganligi ham nihoyatda muhimdir.
Bolaning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishni nafaqat uning aqliy va jismoniy tayyorgarligi, balki shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarligiga ham bog‘liq. Maktabga o‘qish uchun kelayotgan bola yangi ijtimoiy mavqeini-turli majburiyatlari va huquqlari bo‘lgan va unga turli talablar qo‘yiladigan - o‘quvchi mavqeini olish uchun tayyor bo‘lmog‘i lozim. Katta bog‘cha yoshdagi bolalar asosan, maktabda o‘qish uchun ehtiyoj sezadilar, lekin bu xohish va ehtiyoj motivi turlicha bo‘lishi mumkin. "Menga chiroyli forma, daftar, qalam va ruchkalar sotib olib berishadi", "Maktabda o‘rtoqlarim ko‘p bo‘ladi va men ular bilan mazza qilib o‘ynayman”, "Maktabda uxlatishmaydi”, "Maktabning tashqi ramzlari, Shubhasiz maktabdagi bolalarni juda qiziqtiradi, lekin bu maktabda muvaffaqiyatli o‘qish uchun asosiy sabab bo’la olmaydi", "Men otamga o‘xshagan bo‘lishim uchui o‘qishim kerak", "Yozishni juda yaxshi ko‘raman","O‘qishni o‘rganaman","Maktabda qiyin misollarni echishni o‘rganaman». Ushbu xohish va harakat bolaning maktabda muvaffaqiyatli o‘qishi uchun tabiiy ravishda asos bo‘la oladi. Bolaning endi o‘zini katta bo‘lganini, bog‘cha bolasi emas, balki ma’lum bir majburiyatlari bor o‘quvchi bo‘lishini anglashi, jiddiy faoliyat bilan Shug‘ullanayotganligini bilishi nihoyatda muhim. Bolaning maktabga borishini istamasligi ham salbiy holat hisoblanadi. Maktabda shaxsiy va ijtimoiy psixologik tayyorgarlik bolalarda tengdoshlari, o‘qituvchilari bilan munosabatga kirisha olish xususiyatini shakllantirishni ham o‘z ichiga oladi. Har bir bola bolalar jamoasiga qo‘shila olishi, ular bilan hamkorlikda harakat qila olishi, ba’zi vaziyatlarda ularga yon bosib, boshqa vaziyatlarda yon bosmaslikka erisha olishi zarur. Ushbu xususiyatlar bolaning maktabdagi yangi sharoitlarga tez moslasha olishini ta’minlab beradi. 6-7 yoshli bolalar o‘qishdagi asosiy kiyinchilik, bu yoshdagi bolalar o‘qituvchini uzoq vaqt davomida tinglab olmaydilar. O‘quv harakatlariga uzoq vaqt o‘z diqqatlarini to‘play olmaydilar. Bunga sabab, faqat,shu yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqatning rivojlanmaganligida emas, balki bolaning kattalar bilan muloqotga kirisha olishi xususiyatiga ham bog‘liq.Chunki, Shu xususiyati rivojlangan bolalar erkin muloqotga kirisha oladilar, qiziqtirgan narsalar haqida so‘ray oladilar. Natijada ularning o‘qishga bo‘lgan qiziqishlari ortadi va o‘qituvchi gapirayotgan narsalarni diqqat bilan uzoq vaqt eshita oladilar. Demak, bolaning maktabga tez moslashishi va muvaffaqiyatli o‘qishida shaxsiy va ijtimoiy-psixologik tayyorgarligining ham ahamiyati juda katta.

2. 
   Maktabgacha yosh davrida bilish jarayonlari va nutqning rivojlanishiga xos xususiyatlar.Bolalarni maktabdagi ta’lim jarayoniga psixik jihatdan tayyorlash.
   

Bu davrda bolalarda avvalo bilish sohalari, so‘ngra esa emotsional motivatsion yo‘nalish bo‘yicha ichki shaxsiy hayot boshlanadi. U yoki bu yo‘nalishdagi rivojlanish obrazlilikdan ramzlikkacha bo‘lgan bosqichlarni o‘taydi. Obrazlilik deyilganda bolalarning turli obrazlarni yaratishi, ularni o‘zgartirishi va erkin harakatta keltirishi, ramzlilik deyilganda esa belgilar tizimi (matematik, lingvistik, mantiqiy va boshqalar) bilan ishlash malakasi tushuniladi. Maktabgacha yosh davrda ijodkorlik jarayoni boshlanadi. Ijodkorlik layoqati, asosan, bolalarning konstruktorlik o‘yinlarida, texnik va badiiy ijodlarida namoyon bo‘ladi. Bu davrda maxsus layoqatlar kurtaklarining birlamchi rivojlanishi ko‘zga tashlana boshlaydi. Bilish jarayonlarida ichki va tashqi harakatlarning sintezi yuzaga keladi. Biron bir narsani idrok qilish jarayonida bu sintez perseptiv harakatlarda, diqqatda ichki va tashqi harakatlar va holatlar rejasini boshqarish va nazorat etishda, xotirada esa materialni esda saqlab qolish va esga tushirishning ichki va tashqi to’zilmasini boglay olishda ko‘rinadi. Tafakkurda esa amaliy masalalar ishining usullarini bitta umumiy jarayonga birlashtirish sifatida yaqqol namoyon bo‘ladi. Shuning asosida insoniy intellekt shakllanadi va rivojlanadi. Maktabgacha davrda tasavvur, tafakkur va nutq umumlashadi. Bu esa bu yoshdagi bolalarda tafakkur qilish omili sifatida ichki nutq yuzaga kelayotganligidan dalolat beradi. Bilish jarayonlarining sintezi bolaning o‘z ona tilini to‘liq egallashi asosida yotadi, Bu davrda nutqning shakllanish jarayoni yakunlana boshlaydi, nutq asosidagi tarbiya jarayonida bolada sodda axloq me’yorlari va qoidalar egallaniladi. Bu me’yor va qoidalar bola axloqini boshqaradi. Bolaning uning atrofidagi kishilar bilan xilma-xil munosabatlari yuzaga kelib, bu munosabatlar asosida turli xil motivlar yotadi. Bo’larning hammasi bolaning individualligini tashqil etib, uning boshqa bolalardan nafaqat intellekti, balki axloqiy motivatsion jihatdan farqlanadigan shaxsga aylantiradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar shaxsi rivojlanishining asosiy o‘zgarishlari, ularning o‘z shaxsiy sifatlari, layoqatlari, muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklarini anglash, o‘zini-o‘zi anglashi kabi hislarning yuzaga kelishi hisoblanadi. Maktabga borish bolalarning hayotida juda katta voqeadir. Maktab hayoti bolalarga yangi bir dunyoni ochib beradi, mak­tab davrida bolalarning asosiy faoliyatlari o‘zgaradi. Maktab yoshidan boshlab bolalarning asosiy faoliyatlari va vazifalari o‘qish, fan asoslarini puxta o‘zlashtirish bo‘lib qoladi. Yetti yoshli bolalar uchun yangi faoliyat bo‘lgan o‘qish ulardan yangi sifat, yangi xususiyatlarga ega bo‘lishlarini ta­lab qiladi. O‘qish faoliyati uchun bolalarda barqaror diqqat, o‘tkir zehn, mustahkam xotira, tafakkur, yaxshi nutq, iroda va shuning bilan birga mustaqillik, ishchanlik, tartiblilik hislari bo‘lishi kerak.
Bolalarning maktabga o‘tishlari ularning ilk yoshdan bog‘chaga o‘tishlariga qaraganda murakkab bosqichdir. Bolalar maktabga o‘tishlari natijasida ularning ijtimoiy holatlarida ham o‘zgarish yuz beradi. Masalan, yetti yoshga yaqinlashgan bolalar bog‘chada «katta», ya’ni katta guruh bolalari deb hisoblanar edi. Maktabga o‘tishlari bilan yana «eng kichkinalar» qatoriga tuthib qoladilar. Yetti yoshdagi bolalarning maktabga o‘tishlari bilan yuzaga keladigan ana shunday jiddiy o‘zgarishlarni nazarda tutib, ularni maktabdagi yangi hayotga har tomonlama tayyorlash kerak. Ma’lumki, bolalar bog‘chasining asosiy vazifalaridan biri bolalarga har tomonlama tarbiya berib, ularning taraqqiyot darajalarini maktabda o‘qiy oladigan qilishdan iboratdir. Bu esa, o‘z navbatida maktabdagi o‘qish bilan bog‘chadagi ta’lim-tarbiya o‘rtasida ma’lum izchillik bo‘lishini talab qiladi. Bog‘chada bolalarning jismoniy o‘sishlariga qanchalik e’tibor berilsa, ularning aqliy va axloqiy o‘sishlariga ham shunchalik e’tibor beriladi. Bolalarning maktabga chiqishlari doimo nazar­da tutilib ular bilan o‘tkaziladigan ta’limiy mashg‘ulotlarda bolalarning idroki, diqqati, tasavvur va xotiralari, xayol hamda tafakkurlari, irodaviy sifatlari izchil ravishda taraqqiy ettirib boriladi. Bolalarni maktabdagi o‘qish jarayoniga tayyorlashda ularning nutqini o‘stirish juda zaruriy shartlardandir. K.D.Ushintskiyning ko‘rsatishicha, bolalarning nutqni egallashlari ularning maktabdagi o‘qishga tayyor ekanliklarini ko‘rsatuvchi eng ishonchli dalildir. Shuning uchun tayyorlov guruhi bolalarini maktabdagi o‘qishga tayyortashda ular­ning o‘z ona tillarini yaxshi, puxta o‘rganishlariga, ya’ni so‘z boyligini orttirishga, to‘g‘ri talaffuz qilishlariga va to‘la hamda to‘g‘ri jumla tuza olishlariga ahamiyat berish kerak. Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga tayyorlashda ularning qiziqishlaridan foydalanish lozim. Katta guruh bolalari maktab hayoti bilan juda qiziqa boshlaydilar. Bolalardagi bunday qiziqishni tarbiyachi qo‘llab-quvvatlashi va yanada orttirib borishi kerak. Buning uchun mak­tab va unda o‘qish haqida qiziqarli suhbatlar o‘tkazish ham­da yaqin atrofdagi maktabga ekskursiya uyushtirish yaxshi natija beradi. Bog‘chalardagi yetti yoshga to‘lgan bolalar­ning hammasi ham maktabdagi o‘qish mashg‘ulotlariga bab-baravar tayyor bo‘lavermaydi. Ayrim bolalar maktab­dagi yangi sharoitga tez kirishib keta olmaydi. Ularda o‘qish mashg‘ulotlari (dars) uchun qandaydir bir xususiyat yetishmayotgandek ko‘rinadi. Bu o‘rinda shunday bir savol tug‘iladi. Bolalarni qay paytda psixologik jihatdan maktab­dagi o‘qish jarayoniga tayyor deb hisoblash mumkin? Ay­rim psixologlarning fikricha, bola maktabda o‘qish uchun atrofdagi narsa va hodisalarga doir anchagina tasavvur va tushunchalarga ega bo‘lishi hamda ma’lum darajada aqliy jihatdan o‘sgan bo‘lishi lozim. Lekin bu bolaning o‘qishga tayyor ekanligini aniqlashda hal qiluvchi omil emas, chun­ki bu yerda yosh masalasi ham bor. Yetti yoshga to‘lish davri bog‘cha yoshi davrining tugallanishi va o‘smirlikning boshlanishi davriga to‘g‘ri keladi. Xuddi ana shu davrdan boshlab bolalarda o‘z-o‘zini anglash tarkib topa boshlaydi. Shuning uchun ham shu davrdan bosh­lab bolalarni izchil o‘qitishga o‘tish maqsadga muvofiqdir. K.D. Ushinskiyning fikricha, bolaning maktabdagi o‘qish faoliyatiga tayyorligi ayrim psixik jarayonlarning taraqqiyot darajasi bilangina emas, balki bola shaxsining umumiy taraq- qiyot darajasi bilan aniqlanadi.
Shunday qilib, bolaning maktabdagi o‘qishga tayyor­ligi shaxsning ijtimoiy yetuklik bosqichlaridan biridir. Lekin ijtimoiy tarqqiyotning bunday yetuklik bosqichiga bola o‘z-o‘zidan ko‘tarilmaydi. Uni bu bosqichga bog‘chadagi va oiladagi butun ta’lim-tarbiya ishi ko‘taradi. Bola yetti yosh­ga to‘lganda u jismoniy jihatdan ancha o‘sadi, o‘zini idora qi­lishga, nojo‘ya xatti-harakatlardan o‘zini tiyishga, xulq-atvor qoidalarini o‘zlashtirishga harakat qiladi. U o‘zini bemalol eplaydigan bo‘ladi, o‘z kuchiga yarasha mehnat qila oladi, jamoada yashashga ko‘nika boshlaydi. Bu davrda bolaning tur­mush tajribasi anchagina ortadi, ko‘p narsalarning nomini va ulardan qanday foydalanishni biladi. Xotirasi va tasavvurlari o‘sib, ko‘pgina she’r va hikoyalarni yoddan bilib oladi. Yetti yoshli bolaning nutqi ma’lum darajada rivojlanib, so‘z zaxirasi ko‘payadi. Natijada u o‘z o‘rtoqlari va kattalar bilan erkin suhbat qila oladigan bo‘ladi. Yetti yoshga to‘lgan bolalarda turli harakatlar ham mus- tahkamlanadi. U qaychi, igna, qalam, ruchka kabi ish qurollaridan foydalanish malakasini egallay boshlaydi. Biroq bu davrda ham bolada beixtiyor aktivlik hali ustunlik qiladi. Shu sababli bolani qiziqtiradigan yoki unga kuchli ta’sir qiladigan narsa-lar uning diqqatini o‘ziga jalb qiladi. Bola maktabga chiqqa- nidan keyin ham uning hayotida o‘yin juda katta o‘rin egallaydi. Bola o‘qish mashg‘ulotlaridan bo‘sh paytida har xil o‘yinlarni o‘ynashda davom etaveradi. O‘yin jarayonida bola o‘z-o‘zini ido­ra qilishga, o‘z harakatlarini o‘yin qoidalariga bo‘ysundirishga, javobgarlikni sezishga, jamoa manfaatini ustun qo‘yishga odatlanadi. O‘yin va bog‘chadagi didaktik mashg‘ulotlar jarayonida bolalarning aql-idroki, xotira va tafakkuri o‘sadi. Bular, o‘z navbatida, bolaning maktabda o‘qiy olishi uchun psixologik zamin tayyorlaydi. Bunday zaminni tayyorlash va mustahkamlashda, albatta, oilada hamda bolalar bog‘chasida olib boriladigan ta’lim-tarbiya ishlari hal qiluvchi ahamiyatga egadir.
Bolalarda 5-6 yoshdan ijtimoiy ong tarkib topa boshlaydi. Bolalar o‘zlari yashab to’rgan ijtimoiy muhitda o‘z o‘rnini belgilashga, kattalar bilan yanada yaqinroq munosabatlarga kirishishga intiladilar. Katta guruh bolalari maktabga chiqishdan ancha ilgariroq maktab haqida orzu qiladilar, maktabda nimalar bo‘lishini kattalardan so‘rab surishtira boshlaydilar. Maktabga borish vaqtini sanaydilar. Agar birorta o‘rtoqlari maktabga o‘tib ketsa o‘zlari bog‘chada qolganliklaridan o‘ksinib yuradilar. Katta yoshdagi bog‘cha bolalarining mak­tabga intilishi ijtimoiy munosabatlar doirasida yangi mavqeni egallashga intilayotganidan dalolat beradi. Ta’limga psixo­logik tayyorgarlik deganda bolaning ob’yektiv va subyektiv tayyorgarligi nazarda tutiladi. Bola maktab ta’limiga avval psixologik jihatdan tayyorlanadi, uning psixikasi bilim olishga yetarli darajada rivojlanadi. Shu yoshdagi bola idrokining o‘tkirligi, ravshanligi, sofligi, bolaning qiziquvchanligi, ishonuvchanligi, dilkashligi, xayrixohligi, tafakkurining yaqqolligi bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi.

1.