Rivojlantirish instituti

M a sh in a la r detallarining yeyilish m exanizm i va ularning
kamchiliklari. 
M a ’lum ki, h a tto sinchiklab ishlov berilgan sirtlarda 
h a m notekisliklar qoladi (4-ra sm ). Ishqalanuvchi sirtlar bir-biriga 
n i s b a t a n s u rilg a n d a , n o t e k i s li k la r n in g a y rim c h iz iq la r i fa q a t 
q ayishqoq deform atsiyaga uc h ra y d i, yuklanish o lin g a n d a n s o ‘ng, 
bu deform atsiya y o ‘qoladi, notekisliklarning bo s h q a chiqiqlari esa 
plastik deformatsiyaga uchraydi.
B u n d a n tashqari, tu ta sh sirtlar kichik b o ‘lgani sababli ayrim
chiqiqlarga tushadigan h aqiqiy solishtirm a yuklan ish la r hisobiy
h u n o n c h i. p o d sh ip n ik k a
yu k lan ish la rd an a n c h a katta b o ‘ladi. 
2 - Q .O lim o v v a b o sh q .
A l i s h e r N a v c i
17

---

tushadigan hisobiy yuklanish 3 M P a b o ‘lganda, sirtning ayrim 
nuqtalaridagi h aqiqiy s o lish tirm a yuklanish 5 M P a ga yetishi 
m u m k in . K atta s o lis h tirm a y u k la n is h la r te z p a y d o b o ‘lganda 
sirtning ayrim qism lari 450—1000 °C g a c h a qiziydi, bu ularning 
suyuqlanib bir-biriga yopishib qolishiga, keyin esa qotgan qism - 
larning uzilishiga olib keladi. N a tija d a sirtlarda suyuqlangan va 
uzilgan jo y la r paydo b o ‘ladi. M ash in a la rn in g yangi yoki tiklangan 
detallari n o t o ‘g ‘ri jilo la n g a n d a , shunin g d e k , detallarni tiklash va 
uzellarni yig‘ish texnologiyasi buzilganda, yuqoridagi aytib o ‘tilgan 
hodisalar k o ‘p sodir b o ‘ladi.
Ishqalanuvchi sirtlarning oddiy k o ‘z bilan yoki m ikroskop 
orqali a n iq la n a d ig a n yem irilishi a lo h id a e le m e n t a r ja r a y o n la r
k o ‘rinishida sodir b o ‘ladi. Bu jarayonlarning q o ‘shilib ketishi sirtlar 
materialiga va ishqalanish sharoitiga b o g ‘liq. Ishqalanuvchi sirtlar 
yem irilishining oddiy turlarini k o ‘rib chiqam iz.
S iyqalanish. 
I s h q a l a n u v c h i s ir tla r d a m a y d a n o te k is lik va 
g ‘o v a k la r boMishi z a ru r , c h u n k i u l a r q iziy d ig a n c h iq i q la r va 
m oy u c h u n m ik ro so v itg ic h lar vazifasini o ‘taydi ( 4 -r a s m ) . Shu 
sababli, tiklash yoki ta y y o r la s h d a n s o ‘ng d e ta lla r sirtida yuzaga 
keladigan notekisliklar eng m aqbul g ‘a d ir-b u d u rlik k a ega b o ‘lishi, 
bu g ‘a d ir - b u d u r l ik d e ta l la r m e ’y o rid a s iy q a la n g a n id a n keyin 
vujudga keladigan notekisliklarga m o s kelishi kerak. Bu talab 
bajarilm asa, siyqalanish j a r a y o n id a d e ta lla rn in g ish q a la n u v ch i 
sirtlari tez yemiriladi va ularning o ‘lcham lari o ‘zgaradi. Bu jarayon 
notekisliklar u s h b u tu ta s h m a n i n g ishlash s h a ro iti, sirtlar m a te -
riali va hokazolar bilan belgilanadigan o ‘lcham gacha kichraygunga 
q a d a r d a v o m etadi.
Detalga yaxshilab ishlov berilsa, u n in g sirtlarida notekisliklar 
k am roq b o ‘ladi. B unda y h o ld a siyqalanish ja ra y o n id a sirtlar kam
yeyiladi. A m m o , ishlov be rishning bu usuli sam arasizdir, c h u n k i 
silliq sirt hosil qilish u c h u n q i m m a t va s e rm e h n a t ja r a y o n la r talab 
etiladi. Boshqa t o m o n d a n , k o ‘pgina detallar u c h u n buning zarurati 
y o ‘q, c h u n k i m a 'l u m vaqt o ‘tg a n id a n keyin u la r n in g g ‘a d ir- 
budurligi eng m aq b u l qiym atga yetadi.