Resurslar ijtimoiy-gumanitar fanlarni ukitishda kompyuter texnologiyalarining urni

Ijtimoiy-gumanitar fanlarni ukitishda kompyuter texnologiyalarining urni
Ijtimoiy - gumanitar bilim va mutaxassislik yo’nalishi bo’yicha oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash dasturiga o’quv predmet sifatida umumkasbiy fanlarni o’qitish metodikasi kiritilgan. Mazkur predmet pedagogik faoliyatning siru-asrorlarini o’rgatadigan, mutaxassislarga shu faoliyat bilan shug’ullanish imkoniyatini beradigan muhim nazariy -uslubiy ta’lim sohasidir. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev xam bejizga “Iste’dodli yoshlarni izlab topish va ularni maqsadli tarbiyalash borasidagi ishlarni kuchaytirish kerak. Ilmni, tarbiyani to’g’ri qilsak, hamma sohalarni malakali mutaxassislar o’zlari rivojlantiradi,”¹ – demagan edi.
Ijtimoiy fanlarni o’qitishning maqsad va vazifalari respublikamiz birinchi prezidenti I.A.Karimovning quyidagi fikrlarida aniq aksini topgan: "Bizning o’rnimizni bosadigan yangi avlod yetishib chiqmoqda. Masalaning mohiyati ular hayotga qanday bilim, qanday intellektual va ma’naviy boylik, qanday zamonaviy bilimlar bilan kirib kelishadilar. Ular qaysi g’oyalarni olg’a suradi? Axir, gap biz mamlakat taqdirini ishonib topshiradigan yangi avlod haqida ketmoqda"². Shu bois, “Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro’-e’tibori avvalambor, farzandlarimizning unib-o’sib, ulg’ayib, qanday inson bo’lib hayotga kirib borishiga bog’liqdir. Biz bunday o’tkir haqiqatni hyech qachon unutmasligimiz kerak”³.
Biz hozirgi kunda nihoyatda murakkab, ayni paytda, bunyodkorlik ishlari bo’layotgan davrda yashab kelmoqdamiz. Jamiyatda, fanda, ta’lim tizimida, o’quvchi va o’qituvchining ijtimoiy roli va salohiyatida ham katta o’zgarishlar, tub yangilanish sodir bo’lmoqda. Bu esa falsafaga, falsafani o’qitish jarayoniga, mazmuni va strukturasiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Pedagogik faoliyatni amalga oshirish o’qituvchiga iqtidorlik va mahorat sohibi, o’z ishining haqiqiy ustasi bo’lmish masuliyatini yuklaydi.
Ijtimoiy-gumanitar fanlar shaxs e’tiqodi va dunyoqarashini shakllantiradigan fan sohasidir. Shu bois, ijtimoiy fanlardan ta’lim beradigan o’qituvchidan zarur umumkasbiy sifatlardan tashqari, fanning mazmuni, an’analari hamda hozirgi yangi ijtimoiy va gnoseologik funksiyalariga to’g’ri keladigan (tolerantlik, hurfikrlilik, hamkorlik pedagogikasi, informasion va innovasion texnologiyalar tavsiyalariga tayanish va boshqa) fazilatlarga ega bo’lish talab qilinadi.
Maxsus va oliy ta’lim tizimida mataxassis fanlarni o’rganishga kirishgan yoshlar tabiiy va ijtimoiy-gumanitar fanlardan ta’lim olganlar, albatta. Bu bilimlar o’quvchilarning ongidagi g’oyalar va fikrlarni bir-biri bilan bog’lab, ularning dunyoqarashlarining shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Turli fanlardan olingan bilimlar hamda ular qanchalik aniq va asosli bo’lmasin, tabiat, jamiyat, inson borlig’i va mohiyatini tushunish, yuqori ma’naviyatli va malakali mutaxassis bo’lib yetishish uchun yetarli emas. Bu xislatlarga ega bo’lishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning roli va ahamiyati beqiyosdir.
O’quvchilarga ijtimoiy fanlardan ta’lim berish uchun fan o’qituvchisi tegishli nazariy-uslubiy qoida, tamoyil va ko’nikmalar bilan qurollangan bo’lishi lozim. Iijtimoiy fanlarni o’qitish esa, bir vaqtning o’zida san’at, uslubiyat va fandir.⁴
Shularni hisobga olgan holda, ma’lum bir ijtimoiy fanni o’qitishda diqqat-etibor shu fanning predmeti, mazmuni va funksiyalarini, mavzularini yoritishda, shaxsning ma’naviy olamida falsafiy bilim, dunyoqarash va e’tiqodni tutgan o’rni va ahamiyatini izohlab talabalarga to’g’ri tushuntirib berish har bir ijtimoiy fan o’qituvchisiga ulkan mas’ulyat yuklaydi.
Ma’lumki, voqyelikni bilish jarayonida hissiy qabullash va abstrakt tafakkur (mavhum) bir-biriga ta’sir qiladi va talabaning virtual tasavvurlarini boyitib boradi. Talabaning tafakkurida konstanlik va virtual reallik o’rtasida dialektik bog’liqlik sodir bo’ladi. Olamni bilish hissiy qabullashdan boshlanadi, keyin obraz va tasavvurlar shaklida abstrakt (mavhum) tafakkurga o’tiladi. Hissiy-konkret obrazlar abstrakt tushuncha va umumlashtirish uchun asosdir. Bu yerda abstraktlik virtual holatni ifodalaydi.
Ta’lim esa, abstrakt tushunchalarda ifodalangan bilimni talaba tomonidan o’zlashtirishni bildiradi. Bunday holatda bilish, ayniqsa, ijtimoiy fanlarda, hissiy qabullashdan boshlanishi shart emas, bu yerda predmetni o’rganish nazariy tushunchalar mazmunini tushunish va tushuntirish orqali sodir bo’ladi. Bu esa o’qituvchilarda ma’lum qiyinchilik to’g’diradi. Ko’pincha, o’qituvchi tamonidan biron-bir ijtimoiy-falsafiy mavzuni tushuntirganda ba’zi bir mavhum ma’noni talabalar aniq-ravshan qabul qila olmasliklari mumkin. Mana shunday vaziyatda, ko’rgazmali qurol ta’lim jarayonini faollashtiradi, virtual obraz va modellarning shakllantiradi, hamda ilmiy-falsafiy g’oyani konkretlashtirishga yordam beradi.
Pedagog va ruhshunoslarning ta’kidlashicha, ta’lim jarayonida hissiy-konkret obrazlar (virtual obraz), virtual modellar va tasavvurlar bo’lmasa tafakkurda harakat bo’lmaydi. Ta’limda ko’rgazmalilik mavhum fikrlash qobiliyatini o’stirishga olib keladigan konkret va abstraktlik o’rtasidagi aloqani taminlaydi. Bu esa talaba ongida virtuallik va reallik o’rtasida o’zaro bog’lanish mavjudligini ko’rsatib beradi.
Pedagogikada ko’rgazmalilik tamoyili yangi narsa emas. Unda bu narsa azaldan qo’llanilib kelingan. Yangiligi shundaki, ko’rgazmali usulda ta’lim berishning o’zi murakkablashmoqda, eng yangi texnika vositalari bilan qurollantirilmoqda. Xususan, hozirda plakat va suratlarning o’rnini kompyuterlar va internetlar egallamoqda. Predmetni in’ikos etish xarakteriga qarab ko’rgazmali qurollarni quyidagi turlarga bo’lish mumkin:
1.tabiiy; 2. tasviriy; 3. simvolik;⁵ 4. virtual
Biz asosan virtual ko’rgazmali qurollarning ijtimoiy fanlarni o’qitishdagi o’rni haqida tuxtalamiz. Virtual ko’rgazmali qurol kompyuter texnologiyalari asosida vujudga keltiriladi va xarakatlantiriladi. Virtual ko’rgazmali qurolni ta’lim jarayonida ishlatish o’qituvchiga katta yordam ko’rsatadi, uning darsini, ravshan, tushunarli qiladi, isbot va asoslashni kuchaytiradi, jarayonlar va hodisalarni keraklicha tezlatib, sekinlatish, orqaga qaytarish imkoniyatlarini beradi.
Virtual ko’rgazmali jarayonlarni ifodalashda asosan kompyuter va internet tarmog’idan foydalaniladi. Bularning talim jarayoniga kirib kelishi ta’limga oid yangicha tushuchalarni shakllantirdi. Xususan, “virtual ta’lim”, “virtual laboratoriya”, “virtual kutubxona”, “elektron darslik” va boshqalar shular jumlasidandir.
Kompyuterdagi grafikli-virtuallar tufayli har xil vaqt va makonda tug’ilgan falsafiy g’oyalarni bir-biri bilan taqqoslash, asosiy mazmunga urg’u berish, so’z va tasvirni organik, ya’ni oqilona bog’lanish imkoniyati paydo bo’ladi. Bunda turli virtual model va sxemalardan foydalanib yangi g’oya va nazariyalar yaratish hodisasini amalga oshirish mumkin. Internetni tadbiq qilish esa masofaviy ta’lim texnologiyasi-virtual ta’limni keltirib chiqaradi. Bu tizim orqali turli o’quv yurtlari o’rtasida virtual fikr va g’oyalar almashinuvi yuqori bosqichga ko’tariladi. Virtual ta’lim jarayonida qatnashchilar o’rtasida virtual makonning shakllanishiga olib keladi.
Auditoriyada turli virtual ko’rgazmalar asosida dars o’tishning asosiy maqsadi talabada virtual oqimni tasavvur shaklida ko’rishni shakllantirish emas, balki bir vaqtda bo’ladigan har xil voqyealar, tovush shakllarini emosional his qilishni shakllantirib falsafiy tahlil darajasini kuchaytirishdir. Bu doim insonning ichki ekraniga – talabaning keng qamrovli ongiga kelayotgan har xil informasion jarayonlarni obrazli sentizlab yangi ilmiy-falsafiy fikrlarni tug’diradi.
Virtual ko’rgazmali vostalar yordamida biron bir ijtimoiy-falsafiy muammoni tahlil qilib analiz qilish talabada shu masala yuzasidan bashorat qilish imkoniyatlari yaratilmoqda. Chunki virtual ko’rgazmali vositalar insonning oldin bo’lgan, hozir ko’rib o’tgan va kelajakda bo’ladigan xar xil aniq vaziyatlarni virtual esga olib sentizlash jarayonigacha olib boradi. Bu yerda talaba predmetlar haqidagi yaqqol ko’zga tashlanib turadigan obrazlarni mujassamlashtirib qolmasdan, balki obrazlarning ifodalanishi, vujudga kelishi, oldin uchratmagan yangi reallikni, yangi pedagogik sistemani, yangi qiyofalarni umumlashtirib ijodiy fikrini shakllantiradi
Umuman olganda, virtual ko’rgazmalar talabada ijod haqida tassavvur qilish imkonini beradi. Ijod bilan shug’ullanish talabada yo’naltirilgan sohaviy innovasion tafakkurning shakllanishiga olib keladi. Yo’naltirilgan sohaviylashgan innovasion tafakkurning shakllanishi zaminida yangilikni ishlab chiqish, tadbiq qilish va tarqatishga qaratilgan innovasion korxonalarning yaratilishi va shu orqali real mehnat jarayonining vujudga kelishi yotadi.

TA’LIMDA AXBOROT VA KOMMUNIKASIYa TEXNOLOGIYaLARI

•