Режа: Ўзгариш, ҳаракат, тараққиёт ва ўзаро алоқадорлик тушунчалари

Софистика – Қадимги даврда шаклланган, ўрта асрларга келиб айниқса кенг ривож топган диалектикага зид тафаккур услубидир. Дастлаб Қадимги Юнонистонда бирон-бир соҳанинг моҳир устаси, жумладан, шоирлар, мусиқачилар, қонуншунослар, донишмандларни софистлар деб атардилар. Кейинчалик эса бу сўз аста-секин бошқача мазмун касб эта бошлади. Яъни, сўз билан кишиларнинг бошини қотириш усулларини усталик билан қўллаб, уларни чалғитадиган одамларга нисбатан ҳам софист ибораси қўлланилган.
Софистлар сўз ва ибораларни бир-бирига тўқнаштириш усули билан уларнинг сирли маъноси ва аҳамиятини очиш орқали ҳақиқатни билиш мумкин, деб ҳисоблар эдилар. Аслида эса улар табиий тилнинг қатор камчиликлари, жумладан, омонимия, амфиболия сўзларини ноўрин боғлаш, икки маъноли талаффуз, фикрни ифодалашнинг грамматик шакллари ва ҳоказолардан фойдаланиб, сохта ҳақиқат ниқоби остида ҳақиқий билимларни ёлғон билан алмаштиришга уринадилар.
Форобий фикрича, софистик тафаккур ўзига хос усуллардан ташкил топган бўлиб, улар ўрганилиши лозим бўлган нарсаларни ўрганишда ақлни тўғри йўлдан чалкаштиради ва ёлғонни рост шаклда тасаввур қилишга мажбур қилади, ўрганмоқчи бўлган кишини тўғри ---йўлдан адаштиради. Худди шу усуллар билан сўзловчи тингловчини шундай чалкаштирадики, агар у ниманидир талаб қилса, ёки эҳтиёж сезса – у уни талаб қилмасдан ва олмасдан туриб, талаб қилгани ва олганига ишонтириши мумкин. Худди шундай усул ёрдамида ёқламагани ва қаршилик кўрсатмагани ҳолда, у (сўзловчи) уни (тингловчини) (ниманидир) қаттиқ туриб ҳимоя қилгани ёки нимагадир қаршилик кўрсатганига ишонтириши мумкин. Агар у тингловчи ё жавобгар, ё адвокат бўлса, у ҳолда шундай усуллар ёрдамида у (сўзловчи) уни (яъни тингловчини) аслида ҳақиқатга жавоб бермагани ва (кимнидир) ёқламагани ҳолда унда (тингловчида) жавоб берганлиги ва ёқлагани ҳақида тасаввур ҳосил қилдириши мумкин.
Машҳур инглиз файласуфи ва табиётшунос олими Френсис Бэкон (1561-1626) таърифича, софистлар ҳаддан ташқари маҳмадона кишилардир. Улар ҳақиқатни сўз, ибора ўйинлари билан бузиб, маъносини чалкаштириб “ёлғонни ҳақиқат, ҳақиқатни ёлғон” деб тавсифлаб, ўзлари ва яқин ижтимоий табақалар манфаатларини ёқлайдилар.