Reja: “Dinshunoslik” fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. Dinning mohiyati, funksiyalari

Xristianlikning vujudga kelishi, ta’limoti.

Xristianlik jahon dinlaridan biri bo’lib, eramiz 1-asrining 2-yarmida Rim imperiyasining sharqiy viloyatlarida ko’p xudolik dinlari o’rniga qullar va mazlum elatlarning dini sifatida yakka xudolik (monoteistik) tarzda shakllangan. Xristianlik Falastin va O’rta yer dengizi yahudiylari dinlari doirasida vujudga kelgan va o’nlab yillardan keyin esa boshqa, asosan geografik jihatdan qaralganda Rim imperiyasi bilan bog’liq yoki uning siyosiy va madaniy ta’sirida bo’lgan xalqlar orasida tarqalgan. YAngi va eng yangi tarix davrlarida u mustamlakachilik siyosati va missionerlik natijasida yevropadan tashqariga ham tarqalgan. Xristianlik yevropa, Amerika, Avstraliya hamda qisman Afrika va Osiyo qit’alariga tarqalib dunyo xalqlarining deyarli uchdan birini (2 milliardini) tashkil etadi.

Xristianlik vujudga kelishini Bibliyaning xabar berishicha, Iisus Xristos faoliyati bilan bog’lab tushuntiriladi.

Xristianlikning vujudga kelishida sharq dinlarining ham ta’siri bo’lgan. Jumladan, misrliklarning Osiris va Isida, eronliklarning Mitra, yahudiylikning Muso haqidagi rivoyatlari, oxirat to’g’risida hikoya qiluvchi har xil rivoyatlar ham xristianlik ta’limotiga kiritilgan.

Xristianlikdagi odam-xudo to’g’risidagi tushunchani ishlab chiqishda yagona imperiyaga birlashgan Rim imperatorlarining yakka Xudolik to’g’risidagi ichki siyosati ham katta ta’sir ko’rsatgan.

Lekin shakllanayotgan xristian mafkurasi asosida birinchi galda iudaizm monoteizmining "qadimgi axdnoma" kitobiga kirgan barcha "muqaddas g’oyalar", ya’ni yerni Xudo yaratganligi, o’simlik va hayvonot dunyosining vujudga kelishi, insonning yaratilishi, uning tili, axloqi, huquki, oxirat rohatlari haqidagi g’oyalar katta rol’ o’ynagan.

1947 yili O’lik dengiz qirg’og’idagi qumron yaqinida qadimgi qo’l yozmalar topilgan edi. Bular hukmron jamoaning diniy ta’limotlari - iudaizm va xristianlik o’rtasidagi oraliq butunni tashkil kilganligani ko’rsatmokda.

SHunday qilib, xristianlik Rim imperiyasida yashagan ko’pchilik elatlarning dinlari, rivoyatlari, urf-odatlari asosida tashkil topgan. Bu din dastlab qullar, ezilgan kambag’allarning talablarini, "xaloskorlik" g’oyalarini o’ziga singdirgan holda din sifatida vujudga kelgan. Keyinchalik uning ijtimoiy, diniy strukturasi o’zgarishi bilan hukmron tabaqalar qo’lida mazlum xalqlarni ekspluatatsiya qilishning g’oyaviy quroliga aylangan.

O’sha davrda jamiyatda yuzaga kelgan hukmron doiralar bilan mazlum xalklar o’rtasidagi ziddiyatni yumshatishga xizmat qilishi mumkin bo’lgan xristianlikdagi diniy g’oyalarni xisobga olgan imperator Konstantin 324 yili bu dinni davlat dini deb e’lon qilgan. 325 yilda uning ko’rsatmasi bilan Nikey soborida xristianlarning birinchi yig’ini bo’lib o’tgan. Unda yepiskoplar va ilohiyotchilar xristianlikning asosiy aqidalarini tasdiqlab, cherkov tashkilotini takomillashgan holga keltirganlar.

SHundan buyon, davrlar o’tishi bilan xristianlik butun yevropa, SHimoliy va Janubiy Amerika, Afrika, Avstraliya qit’alariga yoyilgan. Keyinchalik Markaziy Osiyo respublikalari xududlariga ham qisman yetib kelgan jahon dinidir.

Xristianlikning muqaddas diniy yozuvi - Bibliyaning ikkinchi qismi - "YAngi ahdnoma" bo’lib, u eramizning I-II asrlarida grek tilida yaratilgan.

Bibliyaning xristianlik paydo bo’lmasdan avval yaratilgad birinchi qismi "qadimiy ahdnoma" deb atalib, u iudaizmning muqaddas yozuvi hisoblanadi. Bibliyaning ikkinchi qismi - "YAnga ahdnoma" deb atalib, u xristianlikning muqaddas yozuvi deb hisoblanadi.

"YAngi ahdnoma" 27 kitob (bob) dan tashkil topgan. Uning tarkibiga 4 ta "Injil" (Evangiliye, ya’ni Xushxabar), havoriylarning (Iso shogirdlari, xristianlikning dastlabki tartibotlari) amallari, 21 risola va Ioanning "Vaqiynomasi" kiritilgan.

Xristianlik boshqa jahon dinlari kabi mutlaq, abadiy, o’zgarmas karomatni, bilimni, benihoya qudratning egasi bo’lgan yakka xudo haqidagi g’oyani asoslaydi. U uch ko’rinishdagi yakka xudoni o’zida mujassamlashtirganlik aqidasini yaratgan. Uch xil ko’rinishdagi xudo haqidagi ta’limotga binoan, xudoning ichki hayeti sababi o’z-o’zidan mavjud bo’lgan uchlikdagi uch asos yoki "muqaddas uchlik" bo’lgan - ota-xudo, o’g’il-xudo va muqaddas ruhning o’zaro munosabatidir. O’g’il Iso bayon qilingan tarjimai holiga ko’ra ota-xudodan, muqaddas ruh ham ota-xudodan yaratilgan (pravoslav yo’nalishi ta’limoti), (katolitsizmda esa ota-xudo va o’g’il-xudo ham xudodan tug’ilgan).

Xudoning mujassamlanishi yoki Isoning ikki mohiyati - odam mohiyati, xudo mohiyati haqida, "Gunohni yuvish", ya’ni Isoning o’zini ixtiyoriy tarzda kurbon qilishi" haqidagi ta’limot bilan mustahkamlangan. Xristianlik muqaddas ruh - ota xudo, bola xudo va muqaddas ruh - uch yuzli xudo to’g’risidagi ta’limoti, targ’iboti, tashkilotchiligi, jannat va do’zax, oxirat ya’ni dunyoning oxiri borligi, Isoning qayta tirilishi haqidagi va boshqa aqidalarni o’z ichiga oladi.

Xristianlik davlat dini deb e’lon qilingandan so’ng, 325-yilda imperator Konstantin boshchiligida Nikey shahrida xristianlarning birinchi jahon yig’ilishi bo’lgan. Yig’ilish xristian dinining qonun-qoidalarini ishlab chiqqan va xudoni uch shaxsning ota xudo, o’g’il xudo rux xudo, birlikda ifodalaiishidir deb uqtirgan. 381 yili xristianlarning Konstantinopolda bo’lib o’tgan ikkinchi  jahon yig’ilishida cho’qinish va tirilish haqidagi yangi aqida qabul qilingan.

Ota xudo tabiat, odam va farishtalarni yaratgan, deb hisoblanadi. Iso o’g’il xudo hisoblangan. Xudoning gavdalanishi aqidasiga ko’ra, Iso xudoligicha qolgan holda Mariya ismli qizdan tug’ilgan. Butga parchalangan xudo Iso tortgan azoblari va o’limi bilan o’zini odamlarning gunoxlari uchun ota xudoga qurbon qilgan va shu bilan gunohini yuvgan. Ushbu aqidaga ko’ra, Iso odamzodga gunoxlardan xalos bo’lish yo’lini ko’rsatib bergan. Isoning tirilishi aqidasi kelgusida hamma odamlar tirilishining garovi, deb e’lon qilingan. U tirilgandan so’ng osmonga - ota xudo huzuriga chiqqanligi, ya’ni osmonga chiqib tushishi (islomda me’roj) aqidasi bu dunyodagi xayot oxiratidagi mangulikka nisbatan hech narsaga arzimaydi, deb uqtiradi.

Xristianlikda iymon kalimasi "yagona, muqaddas sobor va opostol cherkovi"ga ishonishni, cho’qintirish zarurligini tan olnshni, qiyomatda o’liklarniig tirilishiga, shundan so’ng savob egalariga mangu rohat-farog’at ko’rish, gunohkorlarga doimiy azob-ukubat tortish davri kelishiga ishonishni buyuradi.

Diniy g’oyalar tarkib topishi bilan bir qatorda xristian ibodat marosimlari ham shakllanib borgan. Xristian marosimchiligining eng muhim elementlari sirli ibodat (tainstvolar) deb yuritiladi. Bular qatoriga cho’qintirish (suvga sho’ng’itib olish), miropomazaniye (cho’qintirilgan kimsaga xushbo’y katron-miropa surtilgach, "muqaddas ruh" ning huzur-halovati unga o’tishi); yevxaristiya yoki prichisheniye (non va vinoni Isoning tanasi va qoni deb tasavvur etgan holda iste’mol qilish), tavba qilish (dindorning ruhoniy vositasida xudodan kechirim so’rashi va o’z gunohlarini unga aytib berishi), nikoh, ruhoniylikka fotiha berish, soborlashtirish, ya’ni bemorni muqaddaslashtirilgan zaytun moyi - yelega bo’yash kabilar kiradi.

Xristianlikning bosh ibodati liturgiya (obednya, msssa) bo’lib, u har xil afsungarliklar, muzika chalish, ashula aytish, "muqaddas" yozuvlarni o’qish, qad bukib ta’zim bajo keltirish, sham va chiroqlarni yondirish, xushbo’y narsalarni chekish bilan qo’shib olib boriladigan diniy amallardan iborat.

"Muqaddas uchlik" ning har biri, orqali Bibi Maryamni ulug’lash "xudoga xush kelgan avliyolarga", xudo yarlaqaganlarga  sig’inish vujudga kelgan. Xristianlikda butga cho’qinish ham muhim o’rin egallaydi. Unda pasxa (Isoning tirilishi), tariqa (yoki pyatidesatnitsa), rojdestvo (Isoning tug’ilishi) va boshqa bayramlarga katta o’rin berilgan.

Xristianlikdagi yo’nalishlar. Xristianlikning shakllanib turli mamlakatlarga yoyilishi, ijtimoiy hayotda yuzaga kelgan siyosiy, iqtisodiy, madaniy, manaviy siljishlarga ham duch kela boshlagan. Boshqa jaxon dinlari kabi unda ham turli yo’nalishlar, mazhablar, sektalarga bo’linish jarayoni sodir bo’lgan.

Eng birinchi ajralish xristianlikda IV-V asrlarda ro’y bergan, ya’ni Iso masihni[1] talqin qilishda farklanadigan ikkita diniy-aqidaviy yo’nalishlar - monofizitlar va nestorianlar yuzaga kelgan.

Ko’pchilik xristian ilohiyotchilari Iso masihni ham xudo, ham odam mohiyatiga ega deb bilsa, Konstantinopol arximandrati yevtaxiya ta’limotining tarafdorlari bo’lgan monofizitlar u faqatgina xudo mohiyatining birligidan iborat deb hisoblaganlar. Kostantinopol patriarxi Nestor qarashlari tarafdori bo’lgan nestorianlar esa u xudo insonlar hayoti kabi yashashi uchun vujudga kelgan odamdir, deb targ’ib qildilar.

Efes soborida (431 yil) iyestorianchilikka bid’at deb karalib, uning tarafdorlarini ta’qib qilish boshlangan. Natijada ommaviy harakatlar boshlashlariga sabab bo’lgan.

Hozirgi kunda monofizitlikka YAqin sharkdagi YAkobitchilar, Janubiy Hindiston va Efiopiya xristian aholisining 96 foizi amal qiladi.

471 yildan e’tiboran yuqorida qayd etilgan cherkovlar qadimgi SHarq cherkovlari deb atala boshlangam. Nestorianlar, eng avval, Ossuriylar orasida tarqalgai. Bularning diniy jamoalari xozirda ham Suriyada, Irokda, Eronda va Hindistonda bor.

1054 yilga kelib xristianlikning pravoslav va katolik cherkoviga bo’linishi rasman tan olingan. Bu bo’linish Rim imperiyasining SHarqiy va g’arbiy qismlari orasidagi feodal munosabatlarning tafovutlarini o’zida aks ettirgan. Rim papasi bilan Konstatinopol patriarxi o’rtasidagi barcha xristian cherkovlari ustidan yakka hokimlik o’rnatish uchun shiddatli kurashlar bo’lgan. Xristianlikning aloxida va mustaqil g’arbiy tarmog’i Rim katolik cherkovi, ya’ni umumiy, jahon Rim cherkovi deb atala boshlagan.

[1] Исо номига қўшилган «Масих» сўзи қадимий яҳудий тили – ивритдаги мешиах сўзидан олинган бўлиб, «силанган» ёки «сийланган» маъноларини билдиради.

2-MAVZU. Glossariy

Chop etish uchun versiya