R yunusov, K. Umarov, B. Karimov

Ishni bajarish tartibi: Talabalar dars jarayonida adabiyot-
lardan, ma’lumotnomalardan, jadvallardan foydalanib, tokning 
yer ostki va yer ustki qismini daftarga chizib oladilar. Tokning 
yer ostki va yer ustki qismlarining tuzilish va xususiyatlarini 
o‘rganadilar. Uzum boshlarining shakli, meva shakli, rangi va 
uzum boshining mexanik tarkibi o‘zgarishini daftarga qayd qila-
dilar.

---

127
3. ТОК KO‘CHATLARINI YETISHTIRISH.  
QALAMCHALARNI EKISHGA TAYYORLASH.  
KO‘CHAT YETISHTIRISH  
(2 soat)
Aprobatsiya – tokzorda navdor tok tuplarini aniqlash uchun 
o‘tkaziladi. Bu tadbir asosan toza navli va sog‘lom qalamchalar 
tayyorlash, ko‘chat yetishtirish, yetishtirilayotgan ko‘chatlarning 
nav jihatdan tozaligini belgilash maqsadida o‘tkaziladi. 
O‘zbekiston tuproq-iqlim sharoitida aprobatsiya o‘tkazish vaqti 
avgust oyi, bu vaqtda tok navlarini morfologik tomondan aniq-
lash qulay va oson bo‘ladi. Aprobatsiya vaqtida tokning nav tarki-
bi belgilanadi va har bir uchastkada tok tuplarining hosildorligi, 
o‘sish kuchi, kasallik va zararkunandalar bilan zaharlanganligi 
baholanadi. Shunga qarab qalamchalar tayyorlanadi, aralashib 
qolgan boshqa navlar asosiy navlar bilan almashtiriladi. Apro-
batsiya avval ertapishar, keyin o‘rtapishar, oxirida kechpishar 
navlarda o‘tkaziladi, hosil terishdan 15–20 kun oldin to‘xtatiladi. 
Tokzorlar navdorlik xususiyatiga qarab 3 guruhga bo‘linadi. Bi-
rinchidan, asosiy nav uchastkadagi barcha tuplar 98 foizdan kam 
bo‘lmasligi lozim. hosildorligi esa yuqori, tuplari jadal o‘sgan, 
kasalliklarga chalinmagan bo‘lishi ke rak. Ikkinchidan, asosiy 
nav umumiy tuplar sonidan 90 foizdan kam bo‘lmasligi, uchin-
chi guruhida esa 90 foizdan kam bo‘lib, tuplar ning holati qo-
niqarli bo‘lishi lozim.
Qalamchalar asosan, birinchi va ikkinchi guruhga mansub 
tokzorlardan, uchinchi guruh tokzorlardan esa kamchil yoki 
noyob tok navlarining tuplaridan tayyorlanadi. Intensiv yoki su-
perintensiv ona tokzorlar faqat qalamchalar olish uchun barpo 
qilinadi (Sh.Temurov, 2002).
Ona tokzorlar sog‘lom va sifatli qalamchalar tayyorlashga 
mo‘ljallangan alohida tokzor maydoni hisoblanadi. Ona tokzor-
lar aprobatsiya va yalpi seleksiyadan o‘tgan navdor, eng sifatli 
tok  ko‘chatlaridan  barpo  qilinadi.  Ко‘chat  yetishtirish  uchun 
qalamchalar ko‘pincha bir qancha navlar ekilgan tokzorlar-
dan tayyorlanadi. Ara lash navlarning ko‘pligi ma’lum qiyin-

---

128
chiliklarni tug‘dirib, gektaridan 10–15 minggacha qalamcha-
lar tayyorlash imkonini beradi xolos. Shuning uchun har xil 
ko‘chatlar yetishtirish uchun xo‘jaliklarda maxsus ona tokzor-
lar tashkil etiladi. Buning uchun suv bilan ta’minlangan, unum-
dor maydonlar tanlanadi. 
Qalamchalar tok kesish vaqtida (oktabr-noyabr o‘rtalarida) 
tay 
yorlanadi. Tokni ko‘milmaydigan janubiy rayonlarda 
bahor faslida, kurtaklar uyg‘onmasdan oldin ham tayyor-
lash mumkin. Qalamchalarning uzunligi odatda 50–60 sm, 
yo‘g‘onligi esa kuchli o‘sadigan xo‘raki va kishmishbop nav-
larida (husayni, Toyifi, Kattaqo‘rg‘on, Nimrang, Qora kish-
mish, Oq kishmish) 6–13 mm, o‘rtacha va kuchsiz o‘suvchi 
vinobop navlar (Saperaviy, Muskat, Rkatsitelli, Venger mus-
kati)da 510 mm bo‘lishi lozim. Bo‘g‘im og‘irligi 5–15 sm 
bo‘lgani ma’qul.