353
shakllanishiga olib keladi. Soxta ishonch o‘quvchilarning o‘zi va atrofdagilar
ta'sirining umumlashuvi natijasida vujudga keladi. Ayrim o‘quvchilarda
faqat
baho uchun o‘qish, bilim egallashda ko‘r-ko‘ronalik, o‘qituvchi va tevarak-
atrofdagilarni aldash, maktab ichki tartib-qoidalarini buzish sohta ishonch paydo
bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Yuqoridagi bunday ishonchlar o‘quvchida shakllanib,
asta-sekin boqimandalik, o‘qish va mehnat faoliyatida sustkashlik kayfiyatini
yuzaga keltiradi.
Soxta ishonchni bartaraf qilish o‘qituvchidan astoydil mehnat qilishni
talab qiladi. Buning uchun o‘qituvchi, avvalambor sinf jamoasida sog‘lom
ijtimoiy
fikrni shakllantirishi, muhim ahamiyat kasb etuvchi hayotiy tajriba
yaratish, soxta ishonchlarni asosli ravishda inkor qilishi lozim. Birinchi navbatda
jamoani shakllantirishga, uni yaqin kelajakda va istiqboliy rivojlanish
yo‘nalishlarini yaratishga alohida e'tibor berish zarur. O‘qituvchi har bir
o‘quvchidagi ijobiy fazilatlarga asoslangan holda,
ahil sinf jamoasi yordamida
soxta ishonchlarni bartaraf qilishi kerak. Soxta ishonchlarni o‘zgartirishning
quyidagi usullari mavjud:
- o‘quvchiga o‘zini boshqalar bilan taqqoslashga undash, uning fikriga
qarama-qarshi fikrda bo‘lgan kishi bilan yaqindan tanishtirish (masalan, bola
o‘qishni hohlamaydi, lekin uning tanish o‘rtog‘i ko‘p o‘qiydi va biladi, va o‘zini
«quruq yodlovchi» yoki «o‘ta bilimdon» qilib ko‘rsatmaydi);
- noadekvat (noto‘g‘ri) qarashlar va ishonchsizlik oqibatini ko‘rsatish
(masalan, ana shunday xislatlarga ega bo‘lib o‘z hayotini barbod qilgan, o‘z erki,
g‘ururi va vijdonini yo‘qotgan kishilar haqida so‘zlab berish. Buning uchun
hayotiy misollar, badiiy asar, kinofilmlar va boshqalardan foydalanish);
- soxta ishonchni yoqlab himoya qiluvchi o‘quvchining fikrini mantiqiy
rivojlantirib, uni hayratga soluvchi holatga yetkazish (masalan, o‘zgalarni aldash,
ichki tartib-qoidalarga rioya qilmaslikning salbiy tomonlarini tushuntirish va
boshqalar);
354
- o‘quvchiga o‘z qarashlarini asoslab, isbotlashga imkon berish va ularni
alohida birma-bir inkor qilish. Soxta
ishonchlar haqiqiy ishonch, ahloqiy
tasavvurlar, qadriyatlar va odatlar bilan almashinishi lozim.
Mohir pedagog muloqatga kirishganda, o‘quvchini ikkilantirib turgan soxta
ishonchlarni bartaraf qilishi kerak. Agar o‘quvchi ishontirish jarayonini erkin, o‘z
hohishi bilan qabul qilsa, maqsadga erishish oson bo‘ladi.
Ishontirish natijasi o‘qituvchining so‘z ta'sirchanligi va xulqiga ham
bog‘liqdir. Tarbiyachining so‘zi va ishi bir bo‘lishi kerak. Masalan, jahl ustida
o‘quvchini jazolash (hayfsan e'lon qilish, tanbeh berish, jamoada s bilan qo‘rqitib,
so‘ng esdan chiqarib qo‘yishi, o‘quvchilarga va'da berib uni bajarmaslik
ishontirish metodi samarasini pasaytiradi. Eng yomoni - o‘qituvchi o‘quvchilarga
haqiqat haqida balandparvoz so‘zlarni aytsada, o‘zi kundalik ish faoliyatida unga
amal qilmasligidir. Bunday o‘qituvchi jamiyatga katta zarar keltiradi.
Ishontirishning yuqori samaradorligi o‘quvchilar bilimlarini (irodaviy
hislatlar, to‘g‘ri xulq me'yorlarini tarkib toptirish) mustahkamlovchi mashqlarga
ham bog‘liq bo‘ladi. O‘quvchi xarakterini shakllantirishda mashqlar alohida o‘rin
tutadi. Jumladan, 2-Jahon urushi qatnashchisi Tuychi
Eryigitovning jasorati
haqidagi hikoyalarni o‘qib berish bilangina o‘quvchilarda mardlikni tarbiyalab
bo‘lmaydi. Bu holda boshqalar jasoratini ko‘z-ko‘z qiluvchi, undan faqat
zavqlanuvchi sub'ekt-tomoshabinni tarbiyalab yetkazish mumkin. Insonni
shunday holatga tushirish kerakki,
u matonat, chidamlilik, shiddatkorlik va
jasurlik sifatlarini namoyon qila olsin. Mehnatsevarlik mehnat haqidagi hikoyalar
asosida emas, balki mehnat jarayonining o‘zida tarbiyalanadi. Xuddi shunday,
o‘quvchilarda vatanparvarlik hislatlarini shakllantirish va rivojlantirish asosida
mardlik, matonat kabi sifatlar, shiddatkorlik asosida esa qo‘rqoqlik va
jur'atsizlikni yengishni tarbiyalash mumkin.
O‘qituvchining kommunikativ ko‘nikmasi: yuz mimikasiga qarab o‘zgalar
holatini
tushuna olish, o‘zini namoyish qila bilish ham muhim ahamiyat kasb
etadi
.
355
Yuz mimikasiga qarab o‘zgalar holatini tushuna olish – boshqa kasblar
singari o‘qituvchilikka ham xos bo‘lgan sifatlardan biridir.
Yuz mimikasiga qarab o‘zgalar holatini tushuna olish - biror shaxsning o‘z
fikrini namoyon (ya'ni og‘zaki va yozma xolatda) qilmaganda uning yuz tuzilishi,
yuzidagi a'zolarning ba'zi bir harakatlaridan anglash, tushuncha olishdir. “Yuzni
o‘qish” avvalo psixologik jihatdan idrok, diqqat va kuzatuvchanlikka bog‘liqdir.
Insonlarning xursandligini uning yuzidagi ko‘rinib turgan tetiklik,
xushchaqchaqlikdan anglashimiz yoki xafalikni esa yuzlarning mayus tortganligi,
ko‘zlarning toliqib ko‘rinishidan bilishimiz mumkin.
O‘zgalar holatini tushuna olish o‘qituvchi uchun muhimdir. Sababi u
qanday holat, sharoitda o‘sgan o‘quvchilarga dars berayotganligini bilishi
lozimdir. O‘quvchilarning yurishi, o‘tirishi, harakatidan
ularning qay holatda
yurganliklarini bilish mumkin.
O‘zini namoyon qila olish- bu bilim, malaka, ko‘nikma, odob-axloq, muomala,
nutq, munosabat orqali o‘zini namoyon qila olishdir.
Pedagogik ta'sir etishning metodi bo‘lgan ishontirish bilan birga
uqtirish ham o‘quv-tarbiyaviy jarayonda muhim ahamiyat kasb etadi.
Download
Do'stlaringiz bilan baham: