Q. Mo’ydinov N. Husanov R. Rasulov toshkent moliya instituti maxsus ta’lim vazirligi

Takrorlash uchun savollar:

muhim jihatlaridan biridir. Shuning uchun ham mamlakatimizda ma’naviy-marifiy

Alisher Navoiy til va nutqni qanday ta’riflaydi?

Nutq odobi deganda nimani tushunasiz?

Nutqiy etiket deganda nimani tushunasiz?

Tayanch tushunchalar

Odob - muomalada o’zini tuta bilish.

Nutq odobi - adabiy normadagi nutq.

So’z - ma’no ifodalovchi nutq birligi.

39

O’qituvchi topshiriqni yaxshi o’tagan o’quvchilarni «ofarin», «barakalla», «rahmat»,

so’rashni ham bilishi lozim. O’z aybi uchun uzr so’rash o’z g’ururini erga urish emas,

balki odoblilik, xushmuomalalik alomatidir.

Etuk kishiga xos fazilatlardan yana biri xayrlashuv odobidir. Tilimizda

xayrlashganda ishlatiladigan «xayr sog’ bo’ling», «xayr, ko’rishguncha», «xayr,

omonlikda ko’rishaylik» kabi ta’sirchan iboralar mavjud. O’qituvchi sinfdan

chiqayotganda «xayr, sog’ bo’linglar», «xayr, yaxshi qolinglar» iboralarini ishlatsa,

o’rinli bo’ladi.

Bolaga yaxshilik qilgan, aytilgan yumushni, iltimosni bajargan kishilarga o’z

vaqtida minnatdorchilik bildirish odobini ham o’rgatib borish lozim. Tilimizda

rag’batlantirishni, minnatdorchilikni anglatadigan chiroyli ifodalar bor. Ularni

kundalik muomalaga kiritish, o’z o’rnida ishlatish kishi xulqini naqadar bezaydi.

Madaniyatli kishi o’z aybini bo’yniga ola bilishi, aybi uchun kechirim

«otangizga rahmat», «minnatdorman» kabi so’zlar bilan rag’batlantirishi mumkin.

«Har bir kishining madaniylik darajasi, o’qib qanchalik tarbiya ko’rganligi

uning yozma va og’zaki nutqidan bilinadi» (S.Ibrohimov).

Til dunyoni bilish, bilimlarni to’plash, saqlash, keyingi avlodlarga etkazish,

ruhiy munosabatlarni aks ettirish, go’zallik kategoriyalarini voqelantirish kabi qator

vazifalarni bajarishiga qaramasdan, asosiy e’tibor uning kishilar o’rtasidagi aloqani

ta’minlashdir.

Nutq madaniyati jamiyat madaniy-ma’rifiy taraqqiyotining, millat ma’naviy

kamolotining muhim belgisidir. Tom ma’nodagi madaniy kamolotning muhim

belgisidir. Haqiqiy ma’nodagi madaniy nutq shaxs umummadaniy saviyasining

ommabop uslub, rasmiy, publitsistik va badiiy uslub kabilar.

Nodonlardek yuzlab so’zni qilma qator,

Donolardek bir so’z degil, lek ma’nodor.

(Sa’diy Sheroziy)

yoki

So’z joyu vaqtiga bo’lar ekan mos,

Sehru afsun uchun u bo’lar asos.

(Abdurahmon Jomiy)

Ma’lumki, uslubiyat - fikrni ifodalash yo’llari, til vositalarini – materiallarini

to’g’ri tanlay bilish haqidagi ta’limot-uslublar ilmi bo’lib, tilning vazifalariga mos

ravishda bir necha ko’rinishlarga ega: so’zlashuv uslubi, kitobiy uslub, ilmiy-

aytganidek:

Xuddi shu narsani uslubiyatning tarkibiy qismiga kiruvchi grammatik stilistika

uchun ham aytish mumkin.

Grammatikaning morfologiya va sintaksis nomlari ostida ikki qismga ajratilish

holati grammatik stilistikada ham saqlanadi va u morfologik stilistika hamd a sintaktik

stilistika kabi ikki ko’rinishda bo’ladi.

1 Qarang: Yo.Tojiev va b. O’sha asar. 90–93 betlar.

1 Qarang: Yo.Tojiev. va b. O’sha asar, 91-bet.

40

Tilda har bir so’zni, grammatik formani, har bir sintaktik qurilmani o’z o’rnida,

Stilistikaning tilda tutgan o’rni beqiyosdir. Stilistika me’yorlarni shakllantirish,

mashhur tilshunos olim G.O.Vinokur ta’kidlaganidek, nutq madaniyatining o’z oldiga

qo’ygan asosiy maqsadi, uning eng muhim vazifasidir. Chunki stilistik me’yorni

yaxshi bilmasdan, ularni mukammal egallamasdan turib, nutq madaniyatiga, madaniy

nutqqa erishib bo’lmaydi.1

Ma’lumki, har bir so’zni o’ylab, tanlab, ularning har bir ma’nosiga, ma’no

qirralariga yaxshi e’tibor qilib, o’rinli ishlatish haqida juda ko’plab xalq maqollari,

hikmatlari mavjud. Bu haqda qadimgi davr faylasufi Aristotelning «Poetika» va

o’zbek klassik shoiri Alisher Navoiyning «Mahbub ul-qulub» asarlarida ham

qimmatli fikrlar aytilgan.